مشکل در نظر نگرفتن هزینه‌هاست

 چرا ما عزمی جدی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور مشاهده نمی‌کنیم. به‌منظور پاسخ به این پرسش و همچنین لزوم استفاده از انرژی‌های پاک به‌خصوص انرژی خورشیدی گفت‌وگویی را با سعید منصور افشار، کارآفرین و مدرس دانشگاه و همچنین مؤسس اولین ساختمان اداری خورشیدی در تهران انجام دادیم. وی که در حوزه سلول‌های خورشیدی تجربه زیادی دارد اعتقاد دارد آگاهی مسئولان و جامعه در خصوص مزایای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به حد کافی نیست و همین موضوع باعث شده تا سیاست‌های عملی در جهت توسعه این فناوری‌ها صورت نگیرد.

همان‌طور که مستحضرید امارات متحده عربی اعلام کرده است، که بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی جهان را با 3.2 میلیون پنل خورشیدی افتتاح خواهد کرد، چرا دنیا در حال گسترش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است و استفاده از این انرژی‌های پاک چه لزومی دارد؟

بحث مهمی که در سه چهار دهه اخیر در جهان مطرح است، موضوع تغییرات اقلیمی است. در حال حاضر شرایط آب و هوایی جهان در حال تغییر است و نمونه بارز این تغییر گرم شدن کره زمین است که دلیل اصلی آن انتشار شدید گازهای گلخانه‌ای است. به همین دلیل بر اساس پیمان پاریس که در سال ۲۰۱۵ به امضای کشورهای متعددی رسید، این کشورها متعهد شدند تا انتشار کربن را کاهش دهند که ایران نیز یکی از این کشورهاست. بحثی که در این مورد صورت گرفته استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش مصرف انرژی‌های فسیلی است. همان‌طور که مستحضرید انرژی‌های تجدیدپذیر شامل انواع متنوعی نظیر انرژی خورشیدی، بادی، امواج اقیانوس‌ها و... می‌شود که در کشور ما انرژی خورشیدی به‌اصطلاح «دست‌به‌نقد» تر است. انرژی خورشیدی به روش‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از سلول‌های خورشیدی فتوولتاییک که نور را تبدیل به انرژی الکتریسیته می‌کند در کشور رایج‌تر است اما فناوری دیگری که تقریباً نوپاتر است استفاده از روش CPS یا آینه‌های تابنده گرمای خورشید به برج‌های خاصی است که در اسپانیا و چند کشور دیگر اجرا شده است

با وجود اینکه ایران جزو کشورهایی با تعداد روزهای آفتابی تقریباً مناسب محسوب می‌شود، چرا در کشور استفاده از انرژی خورشیدی در تولید برق چندان جدی گرفته نمی‌شود؟

برخی از سیاست‌گذاران و مردم گمان می‌کنند استفاده از انرژی خورشیدی از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه نیست درواقع بسیاری از مسئولان تحلیلی حجره‌ای از این موضوع دارند، درصورتی‌که به اعتقاد من اگر جنبه‌های مختلف را در نظر بگیریم، انرژی خورشیدی انرژی گرانی نیست در حال حاضر کشورهای مختلف دنیا و حتی کشور خودمان به دلیل درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا میلیاردها دلار هزینه می‌کنند درصورتی‌که اگر بخشی از این هزینه صرف گسترش انرژی‌های پاک شود، احتمالاً با کاهش شدید چنین بیماری‌هایی مواجه خواهیم شد. مسئله مهمی که در کشور ما وجود دارد، مفت بودن انرژی است. درهرحال حاضر شما در هر خانه‌ای که وارد شوید مشاهده می‌کنید که لامپ‌ها بی‌جهت روشن هستند چراکه قیمت هر کیلووات ساعت در کشور کمتر از ۱۰۰ تومان است درصورتی‌که اگر با دلار ۱۵ هزار تومانی حسی کنید، هر کیلووات ساعت بالای ۱۵۰۰ تومان خواهد شد. من که مدت‌هاست در صنعت انرژی پژوهش و مطالعه کرده‌ام هنوز نمی‌توانم علل پرداخت این سوبسید سنگین دولت را درک کنم.

درواقع دولت استفاده از انرژی خورشیدی را جزو اولویت‌های خود نمی‌داند؟

در وزارت نیرو، بخشی به نام ساتبا (سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق) تأسیس شده که قرار است از توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر حمایت کند که متأسفانه بینشی که در این سازمان وجود دارد بینش دولتی است. درواقع تحلیلگران و متخصصان زیاد در این سازمان وجود ندارند که نسبت به مسائل انرژی مخصوصاً انرژی خورشیدی درک درستی داشته باشند و بالطبع نمی‌توانند در زمینه قیمت‌گذاری به‌درستی عمل‌کننده به‌عنوان‌مثال مادر تولیدی خودمان از ۱۰ سال پیش شروع به تولید برق با استفاده از روش فتوولتاییک کردیم ولی از همان زمان تاکنون بر سر قیمت خرید با مسئولان مربوط  دچار مشکل هستیم. اجازه دهید یک سؤال ساده از این مسئولان بپرسید آیا اطلاع دارید که برق تولیدی از انرژی خورشیدی چقدر تمام می‌شود؟ یافتن پاسخی برای این پرسش کار سختی نیست اگر نسبت به موضوع اشراف داشته باشید. همان‌طور که مستحضرید بسیاری از تجهیزات نیروگاه‌های خورشیدی وارداتی است و بسیاری از آن‌ها نیز مشمول تحریم‌های عرب هستند برای مثال اینورتر به دلیل کاربرد چند کلمات مورد تحریم است. در ایران هم توان ساخت آن وجود ندارد، قطعات آن وارداتی است.
حتی صفحات خورشیدی و برخی کابل‌ها نیز همگی وارداتی هستند. بنابراین با محاسبه ارز آزاد اگر تولید برق به روش انتقال مستقیم به شبکه (or grid) باشد هر کیلووات ساعت تولیدی چیزی حدود سه هزار تومان و به روش ذخیره در باتری (off grid) بالاتر از چهار هزار تومان تمام خواهد شد. چگونه یک تولیدکننده برق خورشیدی که هزینه تولید برایش بیش از سه هزار تومان تمام می‌شود برق تولیدی خود را حدود ۹۰۰ تومان به فروش برساند. این در حالی است که همین پول را هم چند ماه بعد به دست تولیدکننده می‌رسانند کدام منطق و عقل سلیمی این موضوع را می‌تواند قبول کند. متأسفانه بسیاری از مسئولان ما تصوری حقیقی از تولید برق از انرژی خورشیدی ندارند. آن‌ها تصور می‌کنند که چون خورشید همواره می‌درخشد پس تولید برق از آن نیز مفت و مجانی حاصل می‌شود. متأسفانه برخی رسانه‌ها نیز به چنین تصوراتی دامن می‌زنند. درواقع نوعی تناقض در گفتمان برخی محافل دیده می‌شود زمانی که بحث حمایت و سیاست‌گذاری برای توسعه می‌شود می‌گویند این انرژی جون گران تمام می‌شود نسبت به روش‌های سنتی تولید برق مقرون‌به‌صرفه نیست ولی زمانی که بحث خرید می‌شود می‌گویند تولید این انرژی مفت است. همان‌طور که اشاره کردم برق خورشیدی نه تنها مفت نیست، بلکه قیمت تمام شده آن با قیمت‌های خریداری شده از سوی وزارت نیرو بسیار تفاوت دارد البته ممکن است کسی بگوید که قیمت تمام شده برق شهری کمتر از ۵۰۰ تومان در می‌آید که این موضوع دلایل دیگری دارد. بله اگر زمین مجانی، فرار مالیاتی، نپرداختن بیمه استفاده از برق و گاز رایگان و باشد، من تولیدکننده خصوصی هم می‌توانم با قیمت بسیار پایین برق تولید کنم. متأسفانه بیشتر آدرس‌هایی که می‌دهند غلط است، به‌عنوان‌مثال در آلمان، قیمت تمام شده هر کیلووات ساعت انرژی خورشیدی چیزی حدود 16، 17 بیت یورو است که این تفاوت بستگی به تولیدکننده دارد و قیمت خرید از تولیدکننده حدود 21 سنت یورو بود و این در حالی است که برقی که برای منزل استفاده می‌شود ۱۹ سنت یورو قیمت دارد، این بدان معناست که تولید هر کیلووات ساعت دو سنت برای تولیدکننده سود داشت. البته از آنجا که چندین شرکت تولیدکننده برق، خریدار و توزیع‌کننده در این کشورها وجود دارد مطمئناً قیمت‌ها نیز ثابت نیستند و قیمت‌های اعلام شده از سوی من دقیق نیست.

با این تفاسیر شما معتمدید به این زودی‌ها این فناوری در کشور در عمل به‌طور گسترده‌ای رشد نخواهد کرد؟

تصور من این است که چنین اتفاقی به این زودی‌ها در کشور ما رخ نخواهد داد چراکه ما از انرژی ارزان و نفت و گاز فراوان سود می‌بریم و تا زمانی که چنین دیدگاهی در کشور وجود داشته باشد متأسفانه نمی‌توانیم شاهد رونق واقعی انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌خصوص انرژی خورشیدی باشیم اجازه دهید مثال دیگری از سطح کم‌اطلاعی در کشور برایتان بزنم.  مساحت زیادی از کشور ما را کویر تشکیل می‌دهد. برخی می‌گویند از این فضا استفاده کنید و در این مکان‌ها نیروگاه بزنید، آن‌ها نمی‌دانند که در کویر نمی‌شود نیروگاه فتوولتاییک زد، چراکه گرمای بالای ۷۰ درجه سانتی‌گراد و طوفان‌های شن، بازده صفحات کریستالی سلول‌های خورشیدی را به صفر می‌رساند. راه‌حل این است که از روش CSP استفاده کنیم کاری که عربستان، امارات و بسیاری از کشورهای دیگر برای تولید برق می‌کنند. در گذشته این عیب وجود داشت که زمانی که آفتاب وجود نداشت این روش کاربرد خود را از دست می‌داد اما در حال حاضر به این نتیجه رسیده‌اند که به‌عنوان‌مثال می‌توان این انرژی حرارتی و برق را در نمک ذخیره کرد. به نظر من در داخل کشور نیز این کار امکان‌پذیر است و بهترین مکان برای تأسیس چنین نیروگاهی دریاچه ارومیه و دریاچه نمک قم است که برخلاف نظر مسئولان خبری از احیای آن وجود ندارد.

به نظر شما چه موانع دیگری بر سر راه توسعه انرژی‌های پاک و ایجاد نیروگاه‌های خورشیدی کارآمد در کشور وجود دارد؟

مسئله مهمی که در کشور باید روی آن کار شود. فرهنگ استفاده از این نوع از ارزی است. هر فناوری‌ای که وارد کشوری می‌شود باید فرهنگ استفاده از آن نیز در کشور آموزش داده شود. برای مثال یکی از مشکلات بزرگی که ما برای استفاده از پنل‌های خورشیدی در تهران داریم، فضولات گیوترهاست چراکه پرورش کبوتر در منزل مسکونی در تهران همچنان وجود دارد ریختن فضله پرندگان روی پنل‌ها کارایی آن‌ها را تا حد زیادی کاهش می‌دهد که البته ما با راهکارهایی مثل استفاده از کلاغ‌های پلاستیکی روی پنل‌ها توانسته‌ایم تا حدی با این معضل مقابله کنیم باید تکنولوژی‌های روز را وارد حوزه نیروگاه‌های کشور گرد نیروگاه‌ها یکی از آلاینده‌ترین صنایع هستند. به‌طور خاص نیروگاه‌های موجود در کشور که از فناوری‌های قدیمی استفاده می‌کنند بسیار آلوده‌کننده هستند و باید از تکنولوژی‌های نوین در آن‌ها استفاده کرد. البته به‌واسطه تحریم‌ها عمل به تعهدات در راستای پیمان پاریس و گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر کمی دشوار شده است

چگونه می‌توان در راستای رسیدن به اهداف توسعه درست انرژی‌های تجدیدپذیر و ایجاد آگاهی بیشتر در سطح سیاست‌گذاران گام برداشت؟

باید به این نکته اشاره شود که بحث صنعت یک بحث جهانی است و بر مبنای مزیت رقابتی در هر منطقه‌ای رشد می‌کند، دلیلی ندارد کشور خشک و بی‌آبی مثل ایران در صنعت فولاد و خودروسازی سرمایه‌گذاری کند. ایران می‌تواند در صنایع فناوری اطلاعات یا حمل‌ونقل وارد شود و عرض‌اندام کند.

قرار نیست در این گفت‌وگو در خصوص مزیت‌های جهانی‌شدن صحبت کنیم، موضوعی که باید حتماً مورد توجه قرار گیرد بحث مزیت رقابتی است اجازه دهید با یک مثال این موضوع را بیشتر روشن کنیم. اگر از یک مهندسی بپرسید آیا یک ساختمان ۱۰ طبقه را می‌توان از سوراخ یک سوزن رد کرد به شما پاسخ می‌دهد بله می‌توان گل ساختمان را خراب و تبدیل به پودر کرد و سپس آن را از سوراخ عبور داد اما اگر از یک اقتصاددان این سؤال را بپرسید به شما پاسخ خواهد داده می‌شود اما با چه هزینه‌ای مشکل سیاست‌های ما این است که در بسیاری از اقداماتمان هزینه‌ها را در نظر نمی‌گیریم برای مثال می‌توان به خودرویی اشاره کرد که ۴۰ سال است در کشور با مصرف بیشترین بالای ۲۰ لیتر تولید می‌شود در حالی که با توجه به تکنولوژی روز دنیا مصرف بنزین سه تا پنج لیتر است مطمئناً این موضوع به کشور لطمه وارد می‌کند.
این اقدامات را که مشاهده می‌کنیم یاد فیلم پسربچه چارلی چاپلین می‌افتیم که یک نفر شیشه را می‌شکست تا بازار شیشه‌فروش رونق بگیرد. در کشور ما هم متأسفانه چنین اتفاقی در حال رخ دادن است. ما خودروهایی تولید می‌کنیم که بیشترین مصرف بنزین را دارند و از طرف دیگر می‌گوییم که مصرف بنزین در کشور بالاست و باید گم شود در بخش انرژی هم همین است، نوع پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های ما باید عوض شود و فناوری‌های روز دنیا در آن‌ها به کار گرفته شود. بسیاری از کارخانه‌های دولتی با چنین عملکردی یا باید تعطیل شوند یا به بخش خصوصی حقیقی واگذار شوند که شیوه‌های جدید به کار گیرند. با این حال باید تأکید کنم که توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر دیگر یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است. حتی اگر امروز هم این عزم را داشته باشیم باز هم دیر است. متأسفانه به چندین دلیل این امر تاکنون محقق نشده و عزم جدی نیز در این زمینه وجود ندارد.

به نظر شما دلایل محقق نشدن این امر چیست؟

مهم‌ترین دلیل، کم‌اطلاعی مسئولان ماست، آن‌ها نسبت به مزیت‌های انرژی تجدیدپذیر آگاه نیستند. دلیل دوم افت کیفیت آموزش در دانشگاه‌های ماست. به‌عنوان یک استاد باشگاه به‌وضوح شاهد آن هستیم که دانشگاه‌های کشور به‌جای مهارت گرایی، درحال‌توسعه مدرک‌گرایی هستند. متأسفانه همین فارغ‌التحصیلان به‌عنوان کارشناس در نهادهای مختلف مشغول به کار می‌شوند و سیاست‌گذاری‌ها با مشکل مواجه می‌شود این مسائل باعث می‌شود تا هیچ چشم‌انداز متنی برای خروج از بحران مرزی در کشور وجود نداشته باشد.

بسیاری معتقدند هزینه‌های نگهداری سلول‌های خورشیدی به نسبت نیروگاه‌های سنتی و رایج در کشور بسیار بالاتر است و همین موضوع یکی دیگر از دلایلی است که استفاده از این فناوری را در کشور مقرون‌به‌صرفه نمی‌دانند. آیا چنین موضوعی از نظر شما صحت دارد؟

می‌توان این‌گونه گفت که هزینه نگهداری نیروگاه‌های خورشیدی در مقایسه با نیروگاه‌های حرارتی و گازی اگر کمتر نباشد بیشتر هم نیست. اما با احتساب هزینه‌های نهایی یعنی ضررهایی که نیروگاه‌های سوخت فسیلی به محیط‌زیست و سلامتی انسان‌ها و میزند درنهایت گسترش نیروگاه‌های خورشیدی بسیار کم‌هزینه‌تر از حتی نیروگاه‌های نمی‌خواهد بود. امروزه شاهد جمع‌آوری نیروگاه‌های اتمی در سراسر دنیا هستیم آلمان اعلام کرده تا سال ۲۰۲۵ کلیه نیروگاه‌های اتمی خود را تعطیل خواهد کرد با ژاپن و روسیه که پس از فجایع اتفاق افتاده به این نتیجه رسیدند که کمتر از ارزی اتمی برای تولید برق استفاده کنند چراکه هزینه‌های آن در مقایسه با انرژی تجدیدپذیر بسیار بیشتر است. برای منال صفحات سلول‌های خورشیدی فتوولتاییک گارانتی ۳۰ساله دارد ولی این سیستم‌ها نیازمند نگهداری منظم هستند. البته نمی‌توان گفت توسعه نیروگاه‌های خورشیدی بدون دردسر است، مطمئناً مشکلات خاصی خود را دارد، پاک‌سازی صفحات، محافظت در برابر گرما و سرما، محافظت در برابر جوندگان و ولی راه‌حلی هم برای تمام این معضلات وجود دارد در این میان حمایت مسئولان دولتی هم به‌شدت موردنیاز است. بحث توسعه انرژی‌های پاک چیزی نیست که با یک مصاحبه با وعده و وعید بتوان پیش برد باید عزم جدی در این زمینه وجود داشته باشد و در راستای پیشبرد آن عمل شود.

مدت‌هاست بحث استفاده از سلول‌های خورشیدی بر بام منازل و مقیاس‌های کوچک و به‌صورت شخصی وجود دارد. آیا چنین چیزی به‌طور گسترده در کلان‌شهری چون تهران امکان‌پذیر است؟

استفاده از سلول‌های خورشیدی برای منازل در تهران بسیار مشکل است چراکه مجتمع‌های فراوانی در این کلان‌شهر وجود دارد و به‌منظور به‌کارگیری چنین سیستمی باید پارامترهای زیادی مورد ارزیابی قرار گیرد. متأسفانه این تصور وجود دارد که هر کسی می‌تواند در منزل خود از سلول‌های خورشیدی استفاده کند. کسی که می‌خواهد این پنل‌ها را روی سقف خانه خود نصب کند باید نزدیک‌ترین محل به شبکه انتقال و توزیع سراسری برق باشد در غیر این صورت باید به‌صورت خارج از شبکه (off grid) عمل کند که این کار نیز نیازمند باتری‌های ذخیره کننده برق هستند که نگهداری آن بسیار سخت بوده و هراز چند گاهی باید تعویض شود و در شرایط نامناسب عمر مفید آن به‌شدت کاهش پیدا می‌کند. بنابراین می‌توان گفت عملاً در تهران این کار ممکن نیست و دلیل اصلی آن بالا | بودن ضریب آلودگی در پایتخت است. نشستن دود و آلودگی ماشین‌ها روی پنل‌ها بازده آن‌ها را کاهش داده و آن‌ها را نیازمند شست‌وشو می‌کند که با توجه به کم‌آبی در کشور این کار بسیار هزینه‌بر خواهد بود. علاوه بر این باید میزان تولید و مصرف از سوی وزارت نیرو به‌طور مداوم کنترل شوند و میزان تولید و قیمت خریدوفروش آن‌ها مشخص شود که معمولاً این کار در کشورهای دیگر از طریق شرکت‌های خصوصی انجام می‌گیرد. درنتیجه می‌توان گفت چنین کاری در کشور عملیاتی نخواهد بود چراکه اگر چنین امکانی وجود داشت در این ۱۰ سال اخیر که فناوری به‌طور گسترده وارد کشور شده، آن را مشاهده می‌کردیم.

---

منبع: تجارت فردا؛