حق‌جو: تفسیر کارنس به پول یا اعتبار، ماهیت مسأله را تغییر می دهد؛ فاضل لنکرانی: نزاع اصلی، در پشتوانه بیت کوین است

هشتمین نشست علمی پژوهشی مرکز فقهی ائمه اطهار، با موضوع «بیت کوین یا پول‌های مجازی» روز شنبه ۱۱ اسفند ماه در این مرکز واقع در شهر مقدس قم برگزار شد. در این نشست که با حضور ریاست محترم مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام، آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی برگزار شد، حجت‌الاسلام حجت حق‌جو به ارائه نظر در این خصوص پرداخت. مشروح سخنان وی به همراه نقد استاد فاضل لنکرانی، از نگاه شما می‌گذرد:

ارز دیجیتال، بحثی میان رشته‌ای
یک بحث پول بودن این کالا است و دوم بحث رمزگونه بودن آن است. درگذشته معاملات، کالا به کالا بوده است تا اینکه الآن به این وضع درآمده است. سیر تکاملی پول، خود بحث مفصلی است که در این مختصر نمی‌گنجد. ارز دیجیتال یک بحث به‌شدت میان‌رشته‌ای است که محقق باید تفصیلاً به تک‌تک این رشته‌ها پرداخته و احاطه داشته باشد:

الف- فقه فردی و حکومتی
ب- حقوقی
ج- رایانه
د- اقتصاد.

تا این زمان و با توجه به تحقیقات انجام‌شده به جهت منقح نبودن موضوع از جانب هرکدام از این جهات، موضوع و درنتیجه حکم به‌درستی تبیین نشده است.

محورهای اصلی بحث
بحث ارز دیجیتال دو محور اساسی دارد که باید موردبررسی قرار بگیرد:

١- خریدوفروش ۲- استخراج.

در بحث خریدوفروش ارز دیجیتال، دو حیثیت باید مورد بررسی بررسی قرار بگیرد:
الف – پول بودن:
اركان و پایه‌های دخیل در پول چند چیز است:

۱- صادرکننده: صادرکننده پول بانک (ارگان مالی) یا ارگانی غیر از بانک می‌تواند باشد.

۲- فرم: پول به‌طورکلی به فیزیکی و یا الکترونیکی تقسیم می‌شود. پول فیزیکی مثل مسکوکات و اسکناس‌های رایج و پول الکترونیکی مثل توکن ها با اعتبارات موجود در برخی بازی‌ها مثل کلش آف کلنز.

۳- دسترسی: برخی پول‌های جهانی و برخی محدود به بخش و یا کشور خاصی هستند. برای نمونه می‌توان به دلار آمریکا در بخش جهانی و پوند بریستول را برای عرضه محدود اشاره کرد.

۴- مکانیسم انتقال: در دینامیک پول یا حرکت توسط مرکزی کنترل شده که به آن متمرکز می‌گویند و یا حرکت دینامیک پول توسط اركان خاصی کنترل نمی‌شود که به آن غیرمتمرکز می‌گویند مثلاً یک فرد بتواند به فرد دیگری مبلغی را بدون دخالت مستقیم بانک انتقال دهد. برای حرکت متمرکز می‌توان به تبادلات مالی متداول و برای غیرمتمرکز می‌توان به اعتبارات دیجیتال اشاره کرد.

وظایف پول
برای پول وظایفی وجود دارد:

۱- واسطه در تبادل دارایی‌ها
۲- واحدی برای محاسبه و سنجش ارزش
۳- واحدی برای ذخیره کردن ارزش دارایی‌ها.
۴- وسیله‌ای برای پرداخت تعهدات.

البته این موارد را نیز می‌توان به خصوصیات پول اضافه کرد: ۱- قابل‌حمل بودن ۲- ماندگاری 3- تقسیم‌پذیری ۴- برابری مشخصات و اجزاء ۵- حفظ ارزش در طول سالیان.

خصوصیات پول دیجیتالی
پول دیجیتالی نیز خصوصیاتی دارد که بررسی می شود:
۱- بر روی قطعه‌ای الکترونیکی همانند تراشه‌ی کارت یا حافظه‌ی کامپیوتر به‌صورت الکترونیکی ذخیره می‌شود.
۲- به‌عنوان یک وسیله‌ی پرداخت برای تعهدات اشخاصی غیر از مؤسسه‌ی صادرکننده، پذیرفته‌شده است.
٣- به‌عنوان جانشین الکترونیکی برای سکه و اسکناس در دسترس و اختیار استفاده‌کنندگان قرار می‌گیرد.
۴- به‌منظور انتقال الکترونیکی وجوه و پرداخت‌های با مقدار محدود ایجادشده است. پارامترهای مؤثر در بحث پول الکترونیکی، در مورد ارزهای دیجیتال که در مباحث بعد به آن اشاره می‌شود نیز صادق است.

تفاوت اعتبار و پول
پول همان جسم فیزیکی اعم از مسکوکات و کاغذ است که در دست ما قرار می‌گیرد و به‌وسیله آن اقدام به معامله می‌شود و ذاتاً هیچ ارزشی ندارد؛ اما اعتبار، چیزی است که سبب می‌شود افراد به جهت وجود آن، سمت اسکناس یا مسکوک متمایل شده و نسبت به دخالت آن در معامله اقدام کنند. در برخی تعبیرات از اعتبار به ارز هم تعبیر شده که ظاهراً نباید چنین تعبیری دقیق باشد.

ب- مال بودن:
هرچند امکان اطلاق پول بر ارزهای دیجیتال امکان دارد و آن‌ها به جهت حائز بودن خصوصیات موجود در پول از مصادیق پول هستند ولی اطلاق ارز یا پول بر اعتبارات دیجیتالی نوعی مسامحه در تعبیر است پس بهتر این است این‌گونه دارایی‌ها را اعتبارات مالی بدانیم. اما در برخی نگاشته‌ها پول بودن اعتبارات رمزگونه به‌صورت مسلم پذیرفته‌شده و آن را به‌عنوان پیش‌فرض قرار داده‌اند و ثانیاً درصدد بار کردن تمامی خصوصیات پول‌های فیزیکی بر این‌گونه کالا هستند درحالی‌که واضح است خصوصیات یک موضوع یا قابل تطبیق بر موضوع دیگر نیست و اگر هم قابل تطبیق باشد به‌سختی امکان دارد.

البته نفی شدن پول ازاین‌گونه کالاها مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند؛ چون اهمیت و ارزش پول در معاملات به جهت وجود مالیت در آن است درنتیجه بین پول و مالیت عموم و خصوص مطلق به اطلاق مال است؛ اعتبارات مالی به‌عنوان این‌که مال هستند قابلیت طرف معامله قرار گرفتن را دارند. مالیت در ارزهای دیجیتال یا ریشه در اقبال عمومی مردم دارد یعنی مردم در قبال آن پول یا جنس پرداخت می‌کنند و یا ریشه در حیثیتی است که از ناحیه معادلات ریاضی برای آن حاصل می‌شود. درهرصورت مالیت داشتن ارزهای دیجیتال امری اعتباری و ثابت است.

در این بحث فرقی نمی‌کند تعریف مال را «ما یبذل بإزائه مال» قرار بدهیم چنانچه مشهور این‌چنین کردند یا «مایرغب الیه العقلاء» یا «شئ یرغب الى تحصیله» چون درهرصورت تعریف مالیت، شامل ارزهای دیجیتال می‌شود چراکه هم عقلا نسبت به آن راغب هستند و هم در مقابل آن جنس، پول و یا عملی را قرار می‌دهند.

استخراج ارز دیجیتال
در مرحله بعد باید به بحث استخراج بپردازیم. استخراج و ایجاد ارز دیجیتال به سه صورت حاصل می‌شود:

۱- استخراج نرم‌افزاری  ۲- استخراج سخت‌افزاری  ۳- استخراج به‌واسطه پلتفرم.

عمده نزاع در این بحث، مورد دوم است. برخی اشکالات به‌صورت خاص به بحث استخراج وارد می‌شود که ازاین‌قرار است: تولید بدون دلیل در اعتبارات دیجیتال، استفاده از برق ماینر برای تولید اعتبارات دیجیتال و عدم سازگاری بین تبادل این حجم اطلاعات با مصرف بسیار کم اینترنت. در بحث استخراج مسائلی چون عین بودن، علم به مقدار، ملکیت، طلق بودن و قدرت بر تسلیم باید موردبررسی قرار بگیرد. بحث انتهایی برخی اشکالاتی است که به‌صورت کلی در بحث ارزهای دیجیتال مطرح‌شده و باید موردبررسی قرار بگیرد ١- عدم پشتوانه ۲- مصرف بیش‌ازحد انرژی و آلودگی ٣- ناپایداری ۴- اخلال در سیستم بانکی و اقتصادی کشور ۵- فرار مالیات و جرم ۶- ریسک بالا ۷- شباهت رشد بیت کوین با حباب گل لاله هلند ۸- شباهت طرح پانزی و بیت کوین ۹- مخفی‌کاری در توزیع ثروت ۱۰- ربا ۱۱- غرر ۱۲- زیاد بدون ارزهای دیجیتال نسبت به نفع آن.

تفاوت پول و اعتبار
مهم‌ترین مسئله در این بحث، تفاوت پول و اعتبار است. در علم اقتصاد یک بحث مانی (money) داریم که همان پول است و یک بحث کارنسی (currency) داریم که پشتوانه پول است. کارنسی بر دو قسم است. گاهی قابل‌شمارش و گاهی غیرقابل‌شمارش است. آن موردی که غیرقابل‌شمارش است؛ همان اعتبار است. پس بین مانی و کارنسی تفاوت وجود دارد. کسانی که کارنسی را به پول ترجمه کرده‌اند، بین مناشئ پول خلط کرده‌اند. اگر کارنسی را به پول ترجمه کردیم، یک اثر دارد و اگر به اعتبار ترجمه کردیم، اثر دیگری دارد. اگر کارنسی را به اعتبار ترجمه کردیم، بحث پشتوانه مطرح نمی‌شود. پس اولین اشتباهی که در این بحث اتفاق افتاده، این است که کارنسی را به پول ترجمه کرده‌اند. در اینجا دو اشتباه اتفاق افتاده است. یکی بحث لغوی است و یکی هم در بحث تطبیق حکم بر موضوع است.

نزاع اصلی، در پشتوانه بیت کوین است
در ادامه حجت‌الاسلام‌ والمسلمین محمدجواد فاضل لنکرانی گفت: عمده بحث بیت کوین همین‌جاست. در اکثر پول‌ها بحث پشتوانه مطرح بوده است. همه بحث این است که پشتوانه‌این بیت کوین چیست. یک طراحی این پول را خلق کرده است و این پول، فیزیکی نیست و فقط در فضای مجازی و صفحات اینترنت وجود دارد. حال آیا می‌توان احکام پول را بر بیت کوین بار کرد؟ یک مطلب این است که پول پشتوانه می‌خواهد و پشتوانه‌این بیت کوین چیست؟ چه کسی این بیت کوین را معتبر می‌داند؟ الآن هفتاد میلیون نفر طبق آمار از این ارز استفاده می‌کنند. بحث دیگر این است که اگر چیزی را جمعی اعتبار کردند و جمعی مخالفت کردند، مثل بیت کوین که کشورهایی مثل آلمان و فرانسه معتبر نمی‌دانند، حکم آن چگونه است؟

اگر جمیع عقلای عالم، امری را معتبر بدانند، یقیناً قابل‌قبول است و اگر یک نفر گفت من این اعتبار را قبول ندارم یقیناً ارزشی ندارد؛ اما اگر هزار نفر بین خودشان پولی را اعتبار کردند، در بین این هزار نفر معتبر است اما در غیر این هزار نفر غیر معتبر است. اینکه پولی در بین جمعی معتبر باشد، چه پشتوانه‌ای دارد؟ به نظر ما اعتبار تعدادی از افراد، کافی نیست. چون پول یک امر بین‌المللی است. پس باید یک اعتبار کامل عقلایی باشد و الا در یک منطقه‌ای چیزی را پول بدانند، کافی نیست. اگر چیزی در نزد بعضی مالیت داشت، آن‌ها می‌توانند با آن معامله کنند ولی کسانی که آن را قبول ندارند چگونه می‌توانند معامله کنند.

مالیت یک امر عرفی است و شرع نمی‌تواند در مالیت اشیاء دخالت کند. اگر سوسک در نزد چینی‌ها، مال بود ولی عقلای ما، سوسک را مال نمی‌دانند، ما نمی‌توانیم از چینی‌ها سوسک بخریم.