از کیست ساده تا بیماری پلی‌کیستیک کلیه

کیست‌ها، فضایی کروی‌شکل حاوی مایع هستند که می‌توانند در هر قسمت از بدن ایجاد شوند؛ کلیه نیز از این موضوع مستثنا نیست. کیست‌های کلیوی برخلاف سنگ کلیه، کمتر میان عوام شناخته‌شده هستند. اگرچه کیست کلیه در اغلب موارد بی‌خطر و بدون علامت است، گاهی می‌تواند بزرگ یا عفونی شود و عارضه ایجاد کند. این کیست‌ها به صورت تکی یا گروهی در یک یا هر دو کلیه ایجاد می‌شوند. گاهی نیز کلیه‌ها با کیست‌های متعدد اشغال می‌شوند و نوعی بیماری به نام «کلیه پلی‌کیستیک» ایجاد می‌کنند. کلیه پلی‌کیستیک برخلاف کیست‌های ساده، پرعارضه است و می‌تواند جان فرد را به خطر بیندازد. این بیماری معمولاً از طریق ژنتیک منتقل می‌شود اما آمار ابتلا به نوع اکتسابی آن نیز رو به افزایش است. در ادامه دکتر ناهید حمزه‌ای اصفهانی، جراح کلیه و مجاری ادراری، شما را با انواع کیست‌های کلیه و تفاوت بین آن‌ها آشنا خواهد کرد.

کیست کلیه چیست و با چه عوارضی همراه است؟
کیست ساده یا کورتیکال، فضایی کروی‌شکل حاوی مایع است که در قسمت خارجی کلیه ایجاد می‌شود. سقف کیست ساده را معمولاً دیواره خارجی کلیه تشکیل می‌دهد. این کیست‌ها می‌توانند به صورت تکی یا بیش از یک عدد در یک یا هر دو کلیه ایجاد شوند. از آنجایی که کیست‌های ساده معمولاً بدون علامت باقی می‌مانند، آمار دقیقی از موارد شیوع آن‌ها وجود ندارد. این کیست‌ها اغلب عارضه خاصی ایجاد نمی‌کنند و باعث اختلال در کارکرد طبیعی کلیه نمی‌شوند. بنابراین معمولاً به درمان نیاز پیدا نمی‌کنند، مگر اینکه علامت‌دار شوند. انجام آزمایش‌های تشخیصی نیز برای افراد بدون علامت ضرورت ندارد. کیست‌های کلیه معمولاً به طور تصادفی حین تصویربرداری برای بررسی سایر مشکلات این ارگان کشف می‌شوند.

این کیست‌ها به چه علت ایجاد می‌شوند؟
تا امروز علت خاصی برای ایجاد کیست‌های کلیه کشف نشده است. با این حال یک فرضیه در این مورد ذکر می‌شود و آن ایجاد کیست بر اثر ضعف دیواره فتقی کلیه است؛ دیواره‌ای که روی کلیه را می‌پوشاند. ضعف در این دیواره می‌تواند باعث بیرون‌زدگی‌هایی روی دیواره کلیه شود که در اصطلاح پزشکی به آن‌ها «دیورتیکولوم» گفته می‌شود. این بیرون‌زدگی‌ها فضایی کیستیک ایجاد می‌کنند و به مرور با مایع پر می‌شوند. کیست‌های ساده در آقایان بیشتر از خانم‌ها دیده می‌شوند. با بالا رفتن سن نیز احتمال ایجاد کیست کلیه بیشتر می‌شود اما این موضوع دلیل نمی‌شود که تمام افراد با افزایش سن دچار کیست کلیه شوند.

کیست‌های ساده در چه شرایطی علامت‌دار می‌شوند؟
کیست‌های ساده در صورت رشد بیش از حد ممکن است باعث درد مبهم در ناحیه پشت یا پهلو شوند. کیست‌های بزرگ می‌توانند به کلیه فشار بیاورند و با ایجاد انسداد در مسیرهای ادراری باعث اختلال در تخلیه ادرار شوند. این کیست‌ها در موارد محدود ممکن است دچار پارگی و ایجاد درد و ورود خون به ادرار شوند. در صورت عفونی شدن کیست نیز علائمی مثل تب و درد ایجاد می‌شود. کیست‌های علامت‌دار حتی می‌توانند باعث بروز درد در ناحیه فوقانی شکم شوند.

کیست‌های علامت‌دار را چگونه می‌توان درمان کرد؟
اگر کیست بیش از اندازه بزرگ شود و علائمی مثل درد ایجاد کند، می‌توان آن را تخلیه کرد. تخلیه کیست به‌وسیله سوزن‌های بلندی انجام می‌شود که تحت دید سونوگرافی از طریق پوست وارد کلیه و کیست می‌شوند. پس از تخلیه مایع کیست، پزشک معمولاً الکل را با غلظت خاصی از طریق همان سوزن وارد کیست می‌کند. با این کار، دیواره‌های کیست حالت چروکیده و روی هم خوابیده پیدا می‌کنند و به هم می‌چسبند. به این ترتیب می‌توان از تولید مایع مجدد در کیست پیشگیری کرد. یکی دیگر از روش‌های درمانی کیست‌های علامت‌دار، جراحی کیست است. این جراحی معمولاً به صورت بسته (لاپاراسکوپی) با ایجاد چند سوراخ 5/0 یا 1 سانتی‌متری روی شکم انجام می‌شود. از طریق این سوراخ‌ها می‌توان ابزار مجهز به دوربین را وارد شکم کرده و مایع کیست را تخلیه کرد. پس از تخلیه نیز می‌توان از طریق همین ابزار، دیواره‌های کیست را سوزاند و احتمال عود کیست را به حداقل رساند.

آیا کیست‌های ساده ممکن است در آینده بدخیم شوند؟
کیست‌های ساده (کورتیکال) خطر بدخیمی ندارند اما اگر در سونوگرافی مشخص شود کیست، ضخامت یا دیواره نامنظم پیدا کرده یا در برخی نقاط دچار رسوب کلسیم شده و اگر مایع داخل آن همراه با خون باشد باید با سی‌تی‌اسکن و تزریق ماده رنگی تحت بررسی بیشتری قرار بگیرند. با این روش می‌توان احتمال بدخیمی در کیست را مشخص کرد.

چگونه می‌توان از عارضه‌دار شدن کیست‌های ساده پیشگیری کرد؟
کیست ساده معمولاً نیاز به مراقبت خاصی ندارد. به طور کلی، افزایش مصرف مایعات در هر زمینه‌ای از مشکلات کلیوی می‌تواند مفید باشد. تعداد کیست‌های ساده ممکن است با گذر زمان تغییر کرده و افزایش پیدا کند. این موضوع نباید باعث نگرانی افراد شود. حتی بعضی کیست‌ها بعد از مدتی خودبه‌خود از بین می‌روند. کیست‌های ساده در صورت علامت‌دار شدن باید تحت نظارت و درمان قرار بگیرند.

کیست‌های ناشی از بیماری کلیه پلی‌کیستیک (PKD) چه تفاوتی با کیست ساده دارند؟
در این بیماری برخلاف کیست‌های ساده که به صورت تکی یا تعداد محدود ایجاد می‌شوند، کیست‌های متعددی در کلیه رشد پیدا می‌کنند. این کیست‌ها نیز حاوی مایع هستند و اگر تعدادشان زیاد شود یا بیش از حد رشد کنند به بافت کلیه صدمه می‌رسانند. کیست‌های بیماری پلی‌کیستیک برخلاف کیست‌های ساده، سطحی نیستند و داخل بافت کلیه ایجاد می‌شوند. در این بیماری، تمام بافت سالم کلیه به‌تدریج با بافت کیستیک جایگزین می‌شود و در نهایت کلیه از کار می‌افتد.
جالب است بدانید در این بیماران، سایر ارگان‌های بدن مثل لوزالمعده، طحال، تخمدان‌ها، روده بزرگ و ... نیز ممکن است دچار کیست‌های متعدد شوند. این کیست‌ها در بعضی موارد بی‌خطر هستند اما گاهی اوقات بر مناطق حیاتی فشار می‌آورند و باعث اختلال در کارکرد ارگان‌ها می‌شوند. افراد مبتلا به کلیه پلی‌کیستیک حتی ممکن است در ناحیه مغز و قلب دچار کیست شوند. کیست‌های دیواره عروق مغز می‌توانند منجر به بیرون‌زدگی یا آنوریسم و شکنندگی دیواره عروق شوند. در این شرایط، عروق به دلیل جریان خون در معرض خطر پارگی قرار می‌گیرند و ممکن است باعث سکته یا حتی مرگ شوند. کیست‌های ناحیه قلب نیز در این بیماری معمولاً روی دریچه‌های قلب ایجاد می‌شوند و این ارگان را نارسا می‌کنند.

میزان شیوع کلیه پلی‌کیستیک در ایران و جهان چقدر است؟
در حال حاضر حدود 600 هزار نفر در آمریکا و حدود 80 هزار نفر در ایران به بیماری کلیه پلی‌کیستیک مبتلا هستند. درواقع روزانه 5 نوزاد در ایران با این بیماری متولد می‌شوند. کلیه پلی‌کیستیک چهارمین عامل نارسایی کلیه در جهان است و در کل 5 درصد از علل نارسایی کلیه را شامل می‌شود. درصد شیوع این بیماری میان خانم‌ها و آقایان و نژادهای مختلف، یکسان است.
بیماری کلیه پلی‌کیستیک به چه عللی ایجاد می‌شود؟
این بیماری به صورت ارثی یا اکتسابی ایجاد می‌شود. در موارد ارثی، انتقال بیماری به دو شکل غالب و مغلوب اتفاق می‌افتد. در موارد غالب، کافی است یکی از والدین حامل ژن بیماری باشد. در این شرایط، هر یک از فرزندان به احتمال 50 درصد به بیماری مبتلا می‌شوند. در نوع مغلوب، هر دو والد، ژن را به فرزند خون انتقال می‌دهند. در این مورد احتمال ابتلای هر یک از فرزندان به بیماری 25 درصد است. کلیه پلی‌کیستیک از نوع غالب، شایع‌تر است و حدود 90 درصد از موارد بیماری را شامل می‌شود. در این موارد علائم بیماری اغلب بعد از 30 تا 40 سالگی ظاهر می‌شوند. البته ممکن است از سنین پایین‌تر و کودکی نیز دیده شوند. کلیه پلی‌کیستیک از نوع مغلوب تنها 10 درصد از موارد بیماری را شامل می‌شود. علائم این بیماری معمولاً از روزها یا ماه‌های اولیه زندگی شروع می‌شوند و خیلی سریع پیشرفت پیدا می‌کنند. درواقع کلیه پلی‌کیستیک از نوع مغلوب معمولاً باعث مرگ کودک در چند ماه اول زندگی می‌شود. البته احتمال ابتلا به این بیماری بسیار کم است و معمولاً 1 نفر از هر 25 هزار نفر به آن مبتلا می‌شود.
نوع دیگر بیماری کلیه پلی‌کیستیک، نوع اکتسابی است. این بیماری معمولاً در افرادی ایجاد می‌شود که دچار نارسایی شدید کلیه هستند و به طور مداوم تحت دیالیز قرار می‌گیرند. معمولاً 90 درصد از افرادی که 5 سال از دیالیز آن‌ها می‌گذرد، دچار بیماری کلیه پلی‌کیستیک اکتسابی می‌شوند. این بیماران معمولاً در ادرار خود تغییر رنگ و خون نیز مشاهده می‌کنند زیرا دیواره کیست‌های موجود در کلیه پاره می‌شود و خون را وارد سیستم ادراری می‌کند.

بیماری کلیه پلی‌کیستیک چه علائمی ایجاد می‌کند؟
علائم این بیماری ممکن است با بیماری‌های دیگر اشتباه گرفته شود. از جمله این علائم می‌توان به درد پشت یا پهلو، بزرگ شدن اندازه شکم (به دلیل بزرگ شدن اندازه کیست‌های کلیه)، مشاهده خون در ادرار (به دلیل پارگی دیواره نازک کیست‌ها)، عفونت‌های ادراری مکرر (با منشاء مثانه یا کلیه)، سردرد و فشارخون بالا اشاره کرد. فشارخون یکی از علائم مهمی است که می‌تواند به تشخیص زودرس بیماری کلیه پلی‌کیستیک کمک کند. از طرفی، فشارخون بالا خود باعث آسیب به عروق و کلیه می‌شود و از دست دادن کلیه‌ها را در این بیماران تسریع می‌کند. بنابراین کنترل آن بسیار مهم است. بیماری کلیه پلی‌کیستیک در صوت وجود کیست در قلب نیز ممکن است خود را ابتدا با علائم قلبی نشان دهد.

این بیماری چگونه تشخیص داده می‌شود؟
مهم‌ترین روش برای تشخیص کلیه پلی‌کیستیک، سونوگرافی است. سونوگرافی نسبت به سایر ابزارهای تشخیصی هزینه کمتری دارد و با دقت بالا کلیه پلی‌کیستیک را تشخیص می‌دهد. اگر نتیجه سونوگرافی بعد از 40 سالگی طبیعی باشد، احتمال ابتلا به کلیه پلی‌کیستیک در آینده کمتر خواهد بود. سی‌تی‌اسکن و ام‌آرآی نیز می‌توانند به تشخیص این بیماری و کیست‌های خیلی کوچک کمک کنند؛ کیست‌هایی که شاید در سونوگرافی دیده نشوند. از طریق ام‌آرآی می‌توان تغییر اندازه کلیه و کیست‌ها را در سیر بیماری به دقت تحت بررسی قرار داد. یکی دیگر از راه‌های تشخیص کلیه پلی‌کیستیک، آزمایش ژنتیک است. این آزمایش معمولاً گران‌قیمت است. به همین دلیل برای همه افراد توصیه نمی‌شود. آزمایش‌های ژنتیک در این زمینه با احتمال خطای 15 درصد نیز همراه هستند؛ یعنی در 15 درصد از موارد ممکن است فرد به بیماری کلیه پلی‌کیستیک مبتلا باشد اما تست ژنتیک آن را مشخص نکند.

انجام آزمایش‌های ژنتیکی به کدام گروه از بیماران توصیه می‌شود؟
اگر علائم فرد نشان از بیماری کلیه پلی‌کیستیک بدهند اما روش‌های تصویربرداری وجود این بیماری را تأیید نکنند، می‌توان از تست ژنتیک کمک گرفت. اهداکنندگان کلیه نیز اگر در خانواده سابقه بیماری کلیه پلی‌کیستیک داشته باشند اما خود در روش‌های تصویربرداری بی‌علامت باشند، باید تست ژنتیک بدهند. به این ترتیب می‌توان از اهدای کلیه سالم به فرد گیرنده مطمئن شد. علاوه بر این‌ها، علائم بیماری کلیه پلی‌کیستیک از نوع غالب معمولاً بعد از 30 تا 40 سالگی بروز پیدا می‌کند. بنابراین اگر فردی سالم و زیر 30 سال باشد و در خانواده، سابقه بیماری کلیه پلی‌کیستیک داشته باشد، قبل از اقدام به بچه‌دار شدن می‌تواند برای اطمینان از عدم انتقال ژن معیوب به فرزند خود آزمایش ژنتیک بدهد.

آیا تمام افراد مبتلا به کلیه پلی‌کیستیک دچار نارسایی کلیه خواهند شد؟
نه، از هر 10 نفر بیمار مبتلا به کلیه پلی‌کیستیک، 5 نفر تا 60 سالگی دچار نارسایی کلیه می‌شوند. به عبارت ساده‌تر، نیمی از مبتلایان به این بیماری تا 60 سالگی نارسایی کلیه پیدا می‌کنند. همچنین می‌توان گفت 60 درصد از مبتلایان تا 70 سالگی دچار نارسایی کلیه می‌شوند. در صورت ابتلا به نارسایی کلیوی، فرد به دیالیز و پیوند کلیه نیاز پیدا می‌کند.

چه عواملی باعث افزایش خطر نارسایی کلیه در مبتلایان به بیماری کلیه پلی‌کیستیک می‌شود؟
اگرچه احتمال بروز بیماری کلیه پلی‌کیستیک در مردان و زنان یکسان است، مردان مبتلا به این بیماری بیشتر از زنان مبتلا، دچار نارسایی کلیه می‌شوند. افراد با زمینه فشارخون بالا، بیمارانی که در ادرار خون یا پروتئین دفع می‌کنند و زنانی که فشارخون بالا و بیشتر از 3 بار بارداری داشته‌اند نیز در معرض خطر بیشتری برای نارسایی کلیوی به دنبال کلیه پلی‌کیستیک هستند.

آیا این بیماری درمان‌پذیر است؟
تاکنون درمان اصولی و استانداردی برای کلیه پلی‌کیستیک ارائه نشده است. البته تحقیقات زیادی در این زمینه در جهان و ایران در حال انجام است. برای مثال موسسه رویان در ایران در مورد تأثیر تزریق سلول‌های بنیادی به کلیه، تحقیقات بسیاری انجام داده و به نتایج خوبی دست یافته است اما این درمان‌ها هنوز به صورت استاندارد ارائه نشده‌اند. در بعضی کشورها مثل ژاپن و کانادا نیز برای کلیه پلی‌کیستیک داروهای به‌خصوصی تجویز می‌شود اما این داروها هنوز جهانی نشده و مورد تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا قرار نگرفته‌اند. حتی در زمینه درمان این بیماری از سم نوعی مار آفریقایی نیز استفاده شده است اما هیچ‌کدام از این درمان‌ها استاندارد نیستند و به مجوز لازم برای توزیع جهانی دست نیافته‌اند. به هر حال محققان به شدت در حال مطالعه در مورد درمان کلیه پلی‌کیستیک هستند.
یکی از مسائل بسیار مهم در مورد این بیماری، استفاده از درمان‌های حمایتی است. این درمان‌ها می‌توانند میزان صدمه به بافت کلیه، اختلال در کارکرد کلیه و نیاز به دیالیز و پیوند را به تعویق بیندازند و طول عمر بیماران را افزایش دهند. از جمله درمان‌های حمایتی کلیه پلی‌کیستیک می‌توان به کنترل دقیق فشارخون و درمان به‌موقع عفونت‌های کلیه و مثانه اشاره کرد. افزایش مصرف آب و مایعات (به‌خصوص در زمان دفع خون در ادرار)، استفاده از داروهای مسکن تحت نظر پزشک، پیروی از شیوه زندگی سالم، ترک سیگار و دخانیات، افزایش فعالیت بدنی و کاهش وزن نیز همگی می‌توانند به کنترل سرعت پیشرفت بیماری کلیه پلی‌کیستیک کمک کنند.

آیا مبتلایان به کلیه پلی‌کیستیک باید از رژیم غذایی خاصی پیروی کنند؟
در حال حاضر دستورالعمل استانداردی برای تغذیه این بیماران وجود ندارد اما کاهش مصرف نمک، به حداقل رساندن مصرف کافئین و افزایش مصرف مایعات می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. البته افزایش مصرف مایعات باید به شرط مشورت با متخصص داخلی کلیه یا نفرولوژیست انجام شود زیرا بعضی بیماران باید محدودیت مصرف مایعات داشته باشند. مبتلایان به کلیه پلی‌کیستیک باید مصرف چربی را نیز کاهش دهند و در روز از میزان کالری متوسطی استفاده کنند.

آیا ورزش برای این افراد مجاز است؟
به طور حتم بله اما این افراد باید از هرگونه ورزش رزمی یا ورزش‌هایی که با احتمال ضربه به پهلو و کلیه‌ها همراه هستند، اجتناب کنند. علاوه براین از آنجایی که حین ورزش آب بدن کاهش می‌یابد باید مصرف مایعات را هنگام ورزش افزایش دهند.

آیا افراد مبتلا به کلیه پلی‌کیستیک می‌توانند بچه‌دار شوند؟
این افراد می‌توانند برای تشخیص احتمال انتقال بیماری به فرزند خود با متخصص ژنتیک مشورت داشته باشند و آزمایش‌های لازم را انجام دهند. همچنین می‌توانند آزمایش‌های حین بارداری را انجام دهند و در همان روزهای اول از تولد فرزند مبتلا به بیماری جلوگیری کنند. خوشبختانه 80 درصد از زنان مبتلا به کلیه پلی‌کیستیک می‌توانند دوران بارداری را با موفقیت طی کنند اما 20 درصد از خانم‌های مبتلا و فرزند درون شکم آن‌ها ممکن است درگیر مشکلات مربوط به بیماری شوند. این 20 درصد معمولاً شامل خانم‌هایی می‌شود که فشارخون بالا دارند یا خانم‌هایی که قبل از بارداری وارد فاز نارسایی کلیه شده‌اند. این افراد معمولاً حین بارداری دچار مسمومیت بارداری می‌شوند. در این وضعیت، زندگی مادر و فرزند به خطر می‌افتد. بنابراین خانم‌های مبتلا به کلیه پلی‌کیستیک باید حتماً در تمام دوره بارداری به طور دقیق از نظر فشارخون تحت نظارت پزشک باشند.

---

منبع: هفته‌نامه سلامت