«المسالک و الممالک» کهن‌ترین کتاب جغرافیای جهان
«المسالک و الممالک» محمد البکری با ترجمه حسین قرچانلو قدیمی‌ترین کتاب جغرافیای جهان است و به روش قدیم به وصف راه‌ها و منزل‌ها پرداخته و بلاد مختلف جهان اسلام را از منظر سیاسی، تاریخی، اجتماعی و حتی قوم‌نگاری دربرمی‌گیرد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : چهارشنبه 1397/12/01 ساعت 08:57
«المسالک و الممالک» محمد البکری با ترجمه حسین قرچانلو، استاد تاریخ و تمدن دانشگاه تهران از سوی پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر شده است. این کتاب قدیمی‌ترین کتاب جغرافیای جهان است و به روش قدیم به وصف راه‌ها و منزل‌ها پرداخته و بلاد مختلف جهان اسلام را از منظر سیاسی، تاریخی، اجتماعی و حتی قوم‌نگاری در برمی‌گیرد و به همین دلیل از ارزش بسیاری برخوردار است.
«المسالک و الممالک» تالیف «محمد البکری» در حدود سال 460 هجری‌قمری به رشته تحریر درآمد اما متن کاملی از آن به جای نمانده، در صورتی که تا سال‌های اخیر پیوسته نسخه‌های آن به‌دست آمده است. تمامی باقی مانده کتاب، وصف آفریقای شمالی، مصر، عراق، مردم اطراف دریای قزوین و برخی از بخش‌های اسپانیاست و همین باقی‌مانده نیز به‌طور کامل به‌چاپ نرسیده است.
«ابی عبید عبدالله بن عبدالعزیز بن محمد البکری اندلسی» در سال 405 هجری‌قمری در شهر «شلیطش» به دنیا آمد. خانواده‌اش پس از سقوط امویان اندلس، فرمانروایی کوچکی را در شلیطش در جنوب غربی شبه جزیره ایبری به وجود آوردند اما هنگامی که امیران عبادی «اشبیلیه» بر امارت‌نشین پدرش تسلط یافتند، وی به ناچار همراه با فرزندش بکری به قرطبه رفت که پس از سقوط امویان اندلس، تا مدتی اهمیت خود را به عنوان مرکز فرهنگی و پناهگاه امیران قدرت‌یافته ولایات حفظ کرده بود.
در آن‌جا بکری درس را به پایان رساند و پس از آن، مدتی وزیر المریا بود و به ماموریت سیاسی به دربار معتمد بن عباد، امیر شاعرپیشه عبادی رفت و چون معتمد به‌دست مرابطین شکست خورد، بکری بار دیگر به قرطبه بازگشت و در سال 456 هجری‌قمری به المریا رفت و به عنوان وزیر آن‌جا انتخاب شد. وی فعالیت ادبی را تا هنگام وفات در سال 478 هجری‌قمری ادامه داد.
بکری به اعتبار تمامی مردم اندلس، بزرگترین جغرافیدان آن دوران در اندلس بود. به روایت دوزی، وی حدود یک‌هزار اثر داشته و بزرگترین و مهم‌ترین اثرش «المسالک و الممالک» نام داشت و در زمان حاضر، جز قسمت‌هایی از عراق و ساکنان نواحی ساحل دریای قزوین و اندلس چیزی از آن کتاب باقی نمانده است. قسمت خاص این اثر به مصر و قسمت دیگری از آن به افریقیه شمالی و سرزمین سیاهان تعلق دارد که این قسمت، بیشترین وصف‌ها و ارزش را دارد. علاقه بکری به جغرافیا، رنگ مستقل نگرفت بلکه به نسبت زیاد مانع تمایلات ادبی وی بود.
بکری با آن‌که هرگز از شبه جزیره ایبری بیرون نرفت، بیشتر عمرش را وقف جغرافی کرد، وی همچنین در علم کلام، فقه‌اللغه و گیاه‌شناسی نیز متخصص بود. دو کتاب جغرافیا از وی بر جای مانده که شهرت فراوان یافتند. «المسالک و الممالک» که در آن به روش قدیم از وصف راه‌ها و منزل‌ها سخن آورده و بلاد مختلف جهان اسلام را شرح داده است. ترکیب کتاب جامع اما اسلوب آن خشک است. هدف مولف در مرحله نخست، جوابگویی به نیازمندی‌های اداری بود اما استطرادهای دلچسب و گاه مدارک مهم دارد که به چند دلیل مانند نداشتن نقشه، نمی‌توان کتاب را به مکتب بلخی نسبت داد.
مفصل‌ترین توصیف وی از آفریقای شمالی است که به برکت چاپ و ترجمه «دو سلان» در دسترس قرار گرفته و در این قسمت، بکری از کتابی به همین عنوان از مولفی متقدم به نام «ابن وراق» که به محمد تاریخی نیز شهرت دارد (در سده چهارم هجری‌قمری) اقتباس کرده و بعضی قسمت‌های کتاب جغرافیا را از نوشته‌های «ابراهیم بن یعقوب»، بازرگان یهودی برده‌فروش گرفته است. بخش‌هایی از «المسالک و الممالک» بکری از سوی روزن چاپ شده که منابع متعدد داشته و یادداشت‌های ابراهیم ابن یعقوب در توصیف سرزمین صقلابیان نیز در آن آورده شده‌اند.
بکری به مدارک دیوانی قرطبه دسترسی داشته و مطالب لازم را برای توصیف راه‌ها از آن مدارک بیرون آورده است. مسلما بکری با نوشته‌های مدون نیز آشنایی کامل داشته و در قسمت خاص صقلابیان نفوذ جیهانی، مسعودی و ابن‌رسته در اثرش دیده می‌شود. یاقوت از کتاب بکری بهره برده و دمشقی، جغرافیدان قرن هشتم هجری‌قمری مراجعه‌های فراوان به کتاب وی داشته است.
بکری بیشتر آثارش را که مبتنی بر یادداشت‌های بی‌شمارش بوده، پیش از مداخله‌های سیاسی و نظامی مرابطین در اسپانیا و خلع پی‌درپی ملوک‌الطوایف نوشت. وی مدت بسیاری ساکن «اشبیلیه» بود و هنگامی‌که «ردریکودیاز» یا «اِل سید» برای جمع‌آوری مالیات برای آلفونسوی ششم به آن شهر وارد شد، در آن‌جا حضور داشت. پس از آن‌که سلطان «یوسف بن تاشفین» دوباره قرطبه را پایتخت اندلس کرد، بکری در آن‌جا اقامت گزید و در سال 487 یا 496 هجری‌قمری در همان‌جا درگذشت.
مهم‌ترین تالیف بکری، مسالک است که بخشی از آن به‌صورت قطعه‌هایی طولانی موجود است و تنها قسمتی از آن به چاپ رسیده است. از عنوان کتاب مشخص است که بکری می‌خواست به رسم معمول، کتابش راهنمایی برای مسافرت‌های زمینی و دریایی باشد، همچنین برآوردی از مسافت‌های میان شهرها و منزلگاه‌ها را به دست داده است.
در مواردی، وصف سواحل آن قدر دقیق است که خواننده فکر می‌کند که منبع نویسنده متنی از دوره رواج دریانوردی عرب در غرب دریای روم (مدیترانه) یا دوره پیش از آن بوده است. توصیف بکری از شهرها نیز غالبا بسیار دقیق است و مطالبش درباره نام جاهای مغرب و افریقیه و بلاد سودان، یعنی «سرزمین سیاهان» در کمال، چیزی از وصف‌های وی کم ندارد.
این کتاب، مطالب سیاسی، تاریخی، اجتماعی و حتی قوم‌نگاری را نیز در برمی‌گیرد و به همین دلیل دست‌کم درباره غرب دنیای اسلام از ارزش بسیاری برخوردار است. این بخش که بی‌تردید از تمامی قسمت‌های دیگر کتاب مهم‌تر است، بخش آفریقایی کتاب درباره غرب دنیای اسلام با نام کتاب «المُغرب فی ذکر بلاد افریقیه و المغرب» است که از مدت‌ها پیش به صورت متن و ترجمه فرانسوی از سوی «دو سلان» در دسترس بوده است.
بکری اطلاعات جالبی درباره راه‌های صحرا و توصیفی از ادریسیان، مرابطان و جنبش موحدان دارد. بیشتر واژگان بکری اسپانیولی است. وی از لحاظ اقتصادی غرب در قرن چهارم و پنجم هجری‌قمری اطلاعاتی درباره اوزان و مقادیر، هزینه زندگی، مناسبات بازرگانی و داد و ستد، فرآورده‌ها و کالاهای گرانبها دارد. کتاب وی حتی به صورت ناقص اطلاعات ارزشمندی دارد و بکری مطالب بسیار ارزنده‌ای درباره ادریسیان به ویژه ورود ادریس اول به همراه غلامش راشد و کمک‌های واضح عامل برید مصر به او ارایه کرده، همچنین مطالبی درباره دخالت‌های امویان اندلس در مغرب اقصی به مخاطب می‌دهد.
از اطلاعات بسیار مهم دیگری که بکری در کتابش وصف کرده، پیدایش چند پیامبر دروغین بربر است که در میان یکی از قبایل بربر مغرب اقصی به دعوت قبیله خود پرداختند. در پایان کتاب نیز اطلاعات بسیار ارزنده‌ای درباره عبدالله بن یاسین، رهبر مرابطین و چگونگی دعوت وی در میان بربرها بیان می‌کند. همچنین به بسیاری از احکامی که از سوی رییس مرابطین وضع شده، اشاره کرده است.
منبع: ایبنا
