آرامگاه پادشاهی که مهجور مانده است

دروازه محمدیه واقع در انتهای بازار، آثاری از دوران صفویه، زندیه، قاجار، پهلوی و انقلاب را در خود جای داده اما این میراث ارزشمند نه حفاظت می‌شود و نه معرفی.

بازدید :

تاریخ : چهارشنبه 1397/12/01 ساعت 08:57

«شاه طهماسب صفوی در دوران سلطنت خود به دلیل علاقه مفرطی که به تهران و زیارت آرامگاه شاه عبدالعظیم داشت، دستور داد دور تا دور تهران را حصار بکشند با ۱۱۴ برج به تعداد سوره‌های قرآن و شش دروازه. در دوره ناصرالدین شاه به دلیل گسترش شهر تهران تعداد دروازه‌ها به عدد ۱۲ رسید و دور تا دور شهر را خندق کشیدند. این دروازه‌های ۱۲گانه در دوره پهلوی، به بهانه نوسازی شهر تهران ویران شدند اما از آن دوران تاریخی پایتخت هنوز نشانه‌ها و آثاری باقی مانده است که متاسفانه مورد غفلت واقع شده و نسبت به حفظ آن بی‌توجهی می‌شود.

دروازه محمدیه، تنها دروازه باقی مانده تهران

دروازه محمدیه یا دروازه نو که تنها دروازه باقی مانده تهران قدیم است، به دستور محمدشاه قاجار ساخته شد. این دروازه که در حد فاصل خیابان خیام، چراغ برق و بازار عباس‌آباد در جنوب بازار بزرگ تهران قرار دارد، در اواخر عمر محمدشاه قاجار به دست استاد محمدعلی خاش‌پز شیرازی در جنوب محله‌ای معروف به دروازه‌ نو ساخته شد و در سال ۱۳۵۴ به ثبت آثار ملی رسید.

درباره وجه تسمیه این دروازه به محمدیه هم باید گفت که محمد مهدی، پسر منصور عباسی، مدتی در شهرری ساکن بود و به همین دلیل آن شهر را به نام محمدیه می‌خواندند. این دروازه چون منتهی به شهرری بود، به آن دروازه محمدیه می‌گفتند.

بهزاد یعقوبی، تهران‌پژوه درباره تنها دروازه باقی مانده تهران می‌گوید: متاسفانه بخش کوچکی از این دروازه باقی مانده است: سه مناره فیروزه‌ای که نمایانگر هویت تاریخی تهران و بازار بزرگ آن است. این محله در دوران محمدشاه قاجار محله خلاف تهران به شمار می‌آمد و پاتوقی بود برای زورگیران و خنزرپنزر فروشان. مراکز فساد هم در اطراف این محله شکل گرفته بود؛ بویژه در خیابان جلیل‌آباد که مرکز اصلی فساد در تهران به حساب می‌آمد. در سال ۱۲۶۳ قمری، محمدشاه برای ساماندهی به این قسمت از تهران و خروج بازار عباس‌آباد از رکود، این پادشان دستور داد تا بازار علاف‌ها در جنوب سبزه‌میدان ساخته شود و دروازه محمدیه را روی حصار صفوی ایجاد کرد.

حصاری که چند وجب از آن باقی مانده است

اما در اطراف دروازه محمدیه آثار تاریخی دیگری هم باقی مانده است که در دل خود داستان‌های بسیاری دارد. یکی از این آثار حصار صفوی است؛ نخستین حصاری که دور تا دور تهران را دربرگرفت و بعدها به پایگاه مهمی برای آقامحمدخان قاجار بدل شد. همین حصار بود که بارها تهرانی‌ها توسط لشکر زندیه و قاجار درون آن محاصره شدند و قحطی و وبا آنها را آزارها داد. باقی مانده این حصار اکنون در سرای ماشاءالله خان و در پشت بام یک مغازه باقی مانده است؛ میراثی ۵۰۰ساله از تاریخ کهن تهران که مورد بی‌توجهی جدی قرار دارد.

مختاری کارشناس میراث فرهنگی می‌گوید: بخش باقیمانده در سرای ماشاءالله خان بازار دروازه نو تهران همان باقیمانده نخستین حصار کشیده شده به دور شهر تهران است که شاه تهماسب صفوی فرمان احداث آن را صادر کرد.

او می‌گوید: در سرای ماشاءالله‌خان مغازه‌های کوچک به دور یکدیگر احداث شده‌اند و از دیوارهای گلی آن دوران خبری نیست. هر چه هست دکان‌های کوچک و انبارهایی است که به دور محوطه سرا چیده شده‌اند و با پیمودن چند پله در انتهای آن، درست روی پشت بام ایزوگام شده یک دکان کوچک، تنها بخش از حصار صفوی تهران قابل مشاهده است.

یعقوبی نیز درباره این بازار می‌گوید: قدیمی‌ترین حصار طهران از سال ٩٦١ در کاروانسرای کلانتر که اکنون سرای ماشاءالله‌خان نام دارد، احداث شد. بارها این موضوع میان میراث فرهنگی و شهرداری تهران رفت و برگشت داشته و امیدواریم در شرایط فعلی که تعاملات بیشتری ایجاد شده، بتوانیم فکری اساسی درباره این حصار بشود. طبق نقشه ١٢٧٥ق در این راسته قراولخانه‌ای نیز موجود بوده است. البته کاشی سردر دروازه نو نیز که نقش رستم و دیو بوده امروزه در ورزشگاه امجدیه تهران است. البته به گفته ناصر نجمی یک شیر طلایی نیز وجود داشته که به سرقت رفته است.

احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران هم در یکی از تهران‌گردی‌های خود با اشاره به این حصار گفت: در پشت دروازه محمدیه، حدود ۱۲ وجب از حصار طهماسبی وجود دارد،‌ این تنها بخش باقی‌مانده از حصار طهماسبی است که باید برای شناسایی آن کمک کنیم و با توجه به این‌ که در حال حاضر اطلاعات بسیار کمی از حصار طهماسبی داریم و اطلاعات به‌ شکل کالبدی در دست نیست،‌ باید هر طور که ممکن است، این دیوار را حفاظت کرد.

او تأکید کرد: برای حفظ این دروازه، نخست باید از تخریب آن جلوگیری شود و با انجام اقدامات باستان‌شناسی، حدود و ثغور آن مشخص شود.

اما متاسفانه تاکنون اقدام خاصی درباره این حصار صورت نگرفته است.