تبیان، دستیار زندگی

توبه و احوالات قلب قبل از تحویل سال

در معارف اسلامی آمده است که هر روزی که در آن گناه صورت نگیرد، عید است چنان که حضرت علی(ع) می فرماید: «کل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید.» اما در طول سال چند عید وجود دارد که از آداب و ویژگی خاصی برخوردارند
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
دل تکانی

 «با مقلّب القلوب و الابصار یا مدبر اللیل و النهار یا محوّل الحول و الاحوال حوّل حالنا الی احسن الحال»
در معارف اسلامی آمده است که هر روزی که در آن گناه صورت نگیرد، عید است چنان که حضرت علی(ع) می فرماید: «کل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید.»[1]. اما در طول سال چند عید وجود دارد که از آداب و ویژگی خاصی برخوردارند، مهمترین آنها عید فطر و قربان است. این دو عید آثار و برکات زیادی دارند، به ویژه برای کسانی که یک ماه روزه گرفته و به عبادت پرداخته اند و نیز کسانی که عید قربان توفیق حضور در خانه خدا را داشته اند. روز ولادت پیامبر اسلام و ائمه اطهار(ع) نیز از عیدهای اسلامی به شمار می آید. اعیادی که در کشور اسلامی ایران مورد توجه قرار می گیرند گاهی جنبه دینی دارند و گاهی ملی. عید نوروز که با تحویل سال و چرخیدن یک دور کامل زمین به گرد خورشید شروع می شود، از جمله اعیادی است که جنبه ملی داشته و تاریخ پیدایش آن قبل از اسلام است. این عید با آمدن اسلام و زدودن خرافات از چهرة آن مورد موافقت و تأیید اسلام قرار گرفت؛ در روایات نیز آمده است که روزی برای حضرت علی(ع) هدیه ای آوردند، حضرت فرمود این چیست؟ گفتند: ای امیر المؤمنین، امروز نوروز است. فرمود هر روز را برای ما نوروز قرار دهید. [2] امام صادق(ع) درباره نوروز فرموده است: «... و هیچ نوروزی نیست که ما در آن متوقع گشایش و فرجی نباشیم؛ زیرا نوروز از روزهای ما و شیعیان ما است.»[3] امام خمینی(ره) در یکی از پیامهای نوروزی می فرماید: «این عید، هر چند یک عید اسلامی نیست ولی اسلام آن را نفی نکرده است.»[4] مرحوم محمد حسین کاشف الغطاء در جواب این سؤال که اعتقاد شیعه و روش شما دربارة روز اول سال(نوروز) چیست؟ چنین نوشت: نوروز مقتضای جهان است در بشر و حیوان و جماد، بلکه در آسمان و زمین و هوا و فضا و بر این اساس روایاتی از اهل بیت(ع) دربارة نوروز به ما رسیده که عید گرفتن را تأیید کرده اند و نیز به نماز، ذکر و عبادت سفارش نموده اند و ... [5]

در این مقال بر آنیم تا دربارة دعای تحویل سال به چهار نکته اشاره کنیم:

نکته اول: تعریف و حالات قلب

واژه قلب 132 مرتبه در قرآن آمده است و به معنای روح و نفسی است که هدایت کننده همه اعضاء و جوارح بدن می باشد. قلبی که در دعای مذکور آمده از این نوع است که دارای حالات مختلف مثبت و منفی می باشد:

حالات مثبت قلب:

1. قلب سلیم و پاک؛ علی(ع) می فرماید: «خداوند وقتی نسبت به بنده ای ارادة خیر کند قلب سلیم روزی او می گرداند.»[6]

2. قلب مطمئنه؛ قرآن می فرماید: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ همانا با یاد خداوند دلها آرام می گیرد.» [7]

3. قلب نورانی؛ از رسول خدا(ص) در مورد شرح صدر سؤال شد؟ فرمود «نوری است که خداوند در قلب مؤمن قرار می دهد و به وسیلة آن سینه اش وسعت می یابد.» [8]

حالات منفی قلب

1. قساوت قلب؛ این حالت همراه با بی تفاوتی نسبت به احکام خداوند به وجود می آید، قرآن می فرماید:«وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَةً؛ دلهاشان را سخت گردانیدیم.» [9]

2. کور شدن قلب؛ «شرّ العمی، عمی القلب؛ بدترین کوری، کوری قلب است.»[10]

3. انحراف قلب؛ قرآن می فرماید: «فَلَمَّا زَاغُوا اَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ؛ باز چون از حق روی گردانیدند، خدا هم دلهای بی نورشان را از سعادت و اقبال بگردانید.»[11]

4. مریض شدن قلب؛ قرآن می فرماید: «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ؛ دلهای آنها(منافقین) بیمار است.»[12]

برخی از عوامل به وجود آمدن حالات منفی در قلب عبارتند از:

1. غفلت از خدا: قرآن می فرماید: «وَلا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ»[13]

2. گناه؛ در مناجات می خوانیم «و امات قلبی عظیم جنایتی؛ ای خدا گناهان بزرگ دل مرا میرانده است»[14] و در روایتی پیامبر اسلام(ص) می فرماید: گناه بر روی گناه قلب انسان را می میراند.»[15] در آیه پیش گفته، نیز آمد که غفلت از خدا موجب تبعیت هوای نفس می شود. همچنین در قرآن آمده: «کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ»[16] و نیز «کَذَلِکَ نَسْلُکُهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ»[17].

3. دلبستگی به دنیا؛ حضرت علی(ع) می فرماید:«و اماتت الدنیا قلبه؛ دنیا قلب او را میرانده است.»[18]

امام صادق(ع) نیز قلب سالم را قلبی می داند که از دنیا دوستی سالم باشد.»[19]

4. تکبر؛ خداوند می فرماید: «کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ»[20]

5. پرخوری؛ از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که گفت: «با خوردن آب و غذای فراوان دل را نمیرانید چون دل مانند کشتزار است اگر آب فراوان به آن داده شود می میرد.»[21]

عوامل به وجود آمدن حالات مثبت قلبی نیز عبارتند از:

1. توبه از گناه؛ علی(ع) می فرماید: توبه دلها را پاکیزه می کند و گناه را می شوید. [22] 2. انجام عبادت از قبیل نماز و روزه؛ 3. یاد مرگ؛ 4. قرآن خواندن؛ پیامبر اسلام(ص) می فرماید: قلب ها زنگار می بندند؛ مانند زنگ زدن آهنی که آب به آن برسد. گفته شد: جلای این گونه قلب ها به چه وسیله ای ممکن است؟ فرمود: زیاد یاد کردن مرگ و خواندن قرآن. [23] 5. یاد خدا؛ علی(ع) خطاب به فرزندش فرمود: «تو را سفارش می کنم به این که قلب خود را با یاد خدا آباد کنی.»[24] 6. شنیدن موعظه؛ علی(ع) می فرماید: «قلب خود را به وسیلة موعظه زنده کن». [25] 7. کم خوردن؛ پیامبر اسلام(ص) می فرماید: «هر که خوراکش کم باشد، بدنش سالم و دلش پاک می گردد».[26] 8. هم نشینی با اهل معرفت؛ علی(ع) می فرماید: «دیدار اهل معرفت آبادنی قلب است.»[27] 9. هم نشینی با عاقلان، علی(ع) در جای دیگری می فرماید: آبادانی قلب ها در هم نشینی عاقلان است. [28]

نکته دوم: چرا باید هنگام تحویل سال دعا کنیم؟

از آن جا که با سپری شدن زمستان و ورود فصل بهار، طبیعت از حالت مردگی بیرون آمده و به سمت سرسبزی پیش می رود، ما هم باید از حالت مردگی بیرون آمده و از خدا بخواهیم که حال ما را به بهترین حالات برگرداند.

نکته سوم: بهترین حال کدام است؟

در دعای تحویل سال از خداوند می خواهیم که حال ما را به بهترین حالات تغییر دهد. اما بهترین حال چیست؟ صلاح و فساد انسان بستگی به قلب او دارد؛ اگر قلب و تمام وجود انسان متوجه خدا باشد این بهترین حال برای او است که در این صورت می گویند، قلبش زنده است؛ «إِلا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»[29]. از جمله نشانه های آن این است: 1.ایمان به خدا (همراه با شوق و خشیت) و ایمان به معاد: «وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلائِکَةِ»[30]؛ «مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَنَ بِالْغَیْبِ وَجَاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ»[31] و نیز می فرماید: «وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»[32] 2. رحم او زیاد است و به فکر دیگران است لذا اگر مشکلی را در کسی مشاهده کرد، بی تفاوت از کنار آن نمی گذرد؛ بلکه در حد توان جهت رفع آن کوشش می کند. 3. اشک چشم او زیاد است؛ مثلاً با شنیدن مصایب اهل بیت(ع) اشک او سرازیر می شود. 4. از شب اول قبر می ترسد؛ لذا تلاش می کند خود را آماده نماید.

نکته چهارم: وظیفه ما و آداب عید

در ایام عید وظایفی داریم که رعایت آنها سبب رشد و تعالی ما می شود؛ در این جا به برخی از آن وظایف اشاره می کنیم:

1. خواندن نیایش تحویل سال

با نو شدن طبیعت، از صمیم دل این ندا را بر می آوریم که: «یا مقلب القلوب و الابصار، یا مدبر اللیل و النهار، یا محوّل الحول و الاحوال، حوّل حالنا الی احسن الحال؛ ای قلب کننده قلب ها و چشم ها؛ ای تدبیر کننده شب و روز؛ ای متحول کننده حالات؛ حال ما را به بهترین حالات متحوّل کن».

2. پوشیدن لباس تمیز

امام صادق(ع) فرمود: «هنگامی که نوروز آمد، غسل کن و پاکیزه ترین لباس های خود را بپوش و با خوش بوترین عطرها خود را معطر ساز».[33]

3. گشایش در زندگی خانواده

برخی سخنان اهل بیت(ع)، سرپرست خانواده را به سخاوت و گشاده دستی در ایام عید فرا می خواند تا خاطره ای شیرین و به یاد ماندنی برای اهل خانه به جای بماند و حالت جشن و شادی پیدا کند. روزی به امام صادق(ع) عرض شد: «حق زن بر شوهرش چیست؟» حضرت فرمود: «... هر میوه ای که مردم از آن می خورند را باید به اهل خانه بخوراند و خوراکی را که مخصوص ایام عید است و در غیر ایام به آنها نمی رساند، در ایام عید برای آنان تهیه کند».[34]

4. روزه گرفتن و برپایی نماز

امام ششم(ع) فرمود: «چه خوب است که در این روز روزه دار باشیم.»[35] چهار رکعت نماز، سجدة شکر و دعای مخصوص این روز، مورد سفارش قرار گرفته است.

5. عبرت گرفتن

توجه کنیم که وارد بهار شده ایم و باید از این دگرگونی طبیعت، عبرت بگیریم.

6. دید و بازدید

از دیگر آداب عید نوروز دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهی از شادی ها و اندوه های آنان است. معصوم(ع) در این باره می فرماید: «این روز نوروز است که مردم در آن اجتماع دارند و همدیگر را ملاقات می کنند تا...»[36]

دیدار با خانوادة شهدا، جانبازان و آزادگان عزیز و نیز مستمندان و نیازمندان و شادباش گفتن سال نو به آنها و رفع حوایج آنها، دارای اهمیت است.

7. بررسی اعمال گذشته

بررسی کنیم که سال گذشته را چگونه سپری کرده ایم و محاسبه کنیم که در آن چقدر گناه نموده ایم، آیا کار خیری انجام داده ایم؟ در این صورت اگر اوصاف زشتی در ما هست، در رفع آنها بکوشیم و اگر کارهای خیری انجام داده ایم، سعی بر مداومت آنها داشته باشیم.

8. کینه ها را از دل برکنیم

با آمدن بهار، باغ دلمان را پر شکوفه کنیم و همراه با باران بهاری، زنگار کینه های گذشته را از دل بر نمائیم و سعی کنیم این قدرت روحی را در برابر افرادی که با آنها دشمنی داریم، بیشتر کنیم و محبت آنها را در قلب خود ایجاد نماییم اگر چه ممکن است آنها به ما بدی کرده باشند. و باکسانی که کدورت داریم، آشتی کنیم.

9. رفتن به اماکن مطهره

رفتن به اماکن مطهره از اهمیت والایی برخوردار است.

10. دوری از اسراف

از جمله امور لازم و ضروری این است که در مهمانی دادن و پذیرایی، از اسراف جلوگیری کنیم و بدانیم کمال ما در ولخرجی و سفره های رنگین آنچنانی انداختن نیست.
پی نوشت:
 * . عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان.
[1] . نهج البلاغه، حکمت 428.
[2] . من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 191.
[3] . بحار الانوار، ج 52، ص 308، ح84.
[4] . روزنامه اطلاعات، تاریخ 27/12/74.
[5] . مجله فرهنگ جهاد، شمارة 6، ص 49.
[6] . غرر الحکم، ح 895، باب القلب السلیم و آثاره و علائمه.
[7] . رعد/ 28.
[8] . بحارالانوار، ج 65، ص 236.
[9] . مائده/ 13.
[10] . بحارالانوار، ج 67، ص 51، ح51.
[11] . صف / 5.
[12] . بقره / 10.
[13] . کهف/ 28.
[14] . مناجات خمس عشر، مناجات اول، التائبین.
[15] . بحارالانوار، ج 2، ص 128، ح 108.
[16] یونس/ 74.
[17] . حجر/ 12.
[18] . نهج البلاغه، خطبة 109 فی بیان قدرة الله.
[19] . نور الثقلین، ج 4، ص 58.
[20] . غافر/ 35.
[21] . بحارالانوار، ج 63، ص 331، ح7.
[22] . غرر الحکم، ح 3837، باب آثارالتوبة.
[23] . مستدرک الوسائل، ج 2، ص 104، ح 18، باب استحباب کثرة ذکر الموت.
[24] . نهج البلاغه، نامة 31.
[25] . همان، نامة 31.
[26] . بحارالانوار، ج 59، ص 268، ح 153.
[27] . غرر الحکم، ح 9795، باب صاحب الحکماء و العلماء.
[28] . نهج البلاغه، نامة 31.
[29] . شعرا/ 89.
[30] . بقره/ 177.
[31] . ق/ 33.
[32] . تغابن/ 11.
[33] . المیزان، ج 20، ص 144.
[34] . وسایل الشیعه، ج 15، ص 249.
[35] . میزان الحکمه، ج 7، ص 133.
[36] . همان، ص 131.

منبع: پایگاه حوزه

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.