معنای لغوی واژه «ربا»

پرسش :
علمای لغت شناس کلمه «ربا» را که در قرآن کریم آمده چگونه معنا می کنند؟

پاسخ اجمالی:
«راغب» مولف یکی از بهترین کتب لغت در زمینه قرآن، در معنی ربا مى گوید: «ربا در لغت داراى دو معناست: 1- زیادى 2- علوّ و برترى». صاحب مقاییس اللغة مى گوید: «ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو یك معنا دارد و آن زیادى و رشد و نموّ است». مؤلّف لسان العرب مى گوید: «ربا به معناى زیادى و نموّ است». در مجموع، ربا در لغت عرب داراى سه معناست: زیادى، علو و نموّ و در عرف شرع، زیادى در معاملات یا وام با شرایط خاصّ است.

پاسخ تفصیلی:
دیدگاه اهل لغت درباره واژه ربا
1- راغب در كتاب «مفردات»(1) مى گوید: ربا در لغت داراى دو معناست: 1) زیادى 2) علوّ و برترى؛ سپس براى هر كدام از این دو، آیات قرآن را شاهد مى آورد. در مورد معناى دوم: «فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَیها الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ»(2)؛ (وقتى كه آب [باران را] بر زمین [مرده بى آب و علف] فرستادیم زمین به جنبش درمى آید و رشد مى كند).

بعضى از ادباى عرب «رشد و نمو» را هم جزیى از معناى «ربا» دانسته اند؛ بنابراین معناى ربا، فزونى توأم با رشد است كه این معناى سوم با آیه فوق سازگارتر است و «تربیت» را هم بدین جهت تربیت مى گویند كه فزونى در انسان بوجود مى آید و انسان رشد و نموّ پیدا مى كند. این دانشمند معروف لغت سپس مى افزاید: «ربا» هرگونه زیادى در سرمایه است ولى در عرف شرع به زیادى خاصّى اطلاق مى گردد. خلاصه اینكه او براى ربا دو معنا ذكر كرده است: یکی «زیادى» و دیگری «رشد و نموّ».

2- صاحب مقاییس اللغة مى گوید: ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو یك معنا دارد و آن زیادى و رشد و نموّ است. به این ترتیب هر سه مفهوم را، در معناى ربا جمع كرده است.

3- مؤلّف لسان العرب ـ كه از كتاب هاى لغت گسترده و فراگیر است ـ در این مورد مى گوید: ربا به معناى زیادى و نموّ است.

4- و بالاخره صاحب التحقیق فى كلمات القرآن الكریم مى فرماید: «و التحقیق أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة، هو الانفتاح مع زیادة بمعنى أن ینفتح شی فى ذاته ثمّ ینحصل له فضل و زیادة»؛ یعنى مفهوم اصلى این واژه گشایش توأم با افزایش است.

از مجموع آنچه در بالا آمده نتیجه گرفته مى شود كه ربا در لغت عرب داراى سه معناست: 1. زیادى 2. علو 3. نموّ؛ و در عرف شرع، زیادى در معاملات یا وام، با شرایط خاصّى است.(3)


پی نوشت:
(1). كتاب مفردات ألفاظ قرآن از بهترین كتب لغت است كه لغات قرآن كریم را تفسیر كرده است و مى توان گفت كه تفسیر كوتاهى از قرآن است.
(2). سوره فصلت، آیه 39.
(3).گردآوری از کتاب: ربا و بانكدارى اسلامى‏، مكارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ‏ابوالقاسم، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم‏، 1380 شمسی، چاپ اول‏، ص 55.



منبع: وبسایت آیت الله مکارم شیرازی