شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح‌الجنان و احیاگر ادعیه شیعه

شیخ عباس قمی در سال 1294 ق در خانواده‌ای متدین و متعبد به آداب و اخلاق شرعی دیده به جهان گشود، پدر او (حاج محمد رضا قمی) کاسب بود، با این حال مردم او را به تقوا و آَشنایی با مسائل دینی می‌شناختند و برای یادگیری احکام دینی به او رجوع می‌کردند. مادر شیخ عباس که «بانو زینت» نام داشت ازجمله بانوان متدین و پارسا بود که اهتمام فراوانی به نماز اول وقت داشت. [1] محدث قمی درباره مادر خود می‌گوید: «من هر موفقیتی که دارم از برکت مادرم است؛ زیرا ایشان سعی داشت همیشه مرا با طهارت کامل شیر دهد». [2]

طلبه نمونه از جنس تلاش و کوشش

شیخ در ایام جوانی یک طلبه نمونه بود. تحصیل را به‌سختی آغاز کرد و در این راه رنج  و سختی‌های فراوانی را متحمل شد، خود او نقل می‌کند: «یک قِران و دو قِران جمع می‌کردم تا مبلغی شود و سپس آن را برداشته و پیاده از قم به تهران می‌رفتم و کتابی خریداری می‌کردم و به قم بازمی‌گشتم تا به تحصیل ادامه دهم» شاید کسی فکر نمی‌کرد که روزی این طلبه جوان شهرتی جهانی پیدا کند، ولی اخلاص و تلاش خستگی‌ناپذیرش نام او را برای همیشه در اذهان عموم ماندگار کرد به‌طوری‌که نمی‌توان خانه‌ای را پیدا کرد که در کنار قرآن، کتاب مشهور او یعنی «مفاتیح‌الجنان» یافت نشود. [3]

علاقه فراوان به نوشتن و مطالعه کردن

شیخ عباس قمی علاقه فراوانی به مطالعه و نوشتن داشت، عموماً در کتابخانه بود و همواره با کتاب و مشغول مطالعه و بررسی کتب دیده می‌شد، فرزند بزرگ او می‌گوید: «در اول کودکی با مرحوم پدرم هر وقت از شهر بیرون می‌رفتم او از اول صبح تا به شام مرتب به نوشتن و مطالعه مشغول بود. زمانی که برای زیارت با عده‌ای از تجار به سوریه مسافرت کرده بود، همراهان نقل می‌کنند هرگاه ما به سیاحت می‌رفتیم شیخ مشغول مطالعه و تألیف می‌شد.»[4]

حکایت زیبا و ماندگار از جنس اخلاص و تقوا

همان سال‌هایی که محدث قمی در مشهد بود، جمعی از مؤمنین و طلاب با اصرار از وی تقاضا می‌کنند که در ماه مبارک رمضان در مسجد گوهرشاد نماز جماعت برپا کند. وی می‌پذیرد و در یکی از شبستان‌های مسجد نماز جماعت را اقامه می‌کند. هنوز ده روز نشده بود که جمعیت بسیاری در آن نماز شرکت می‌کنند، یک روز پس از اتمام نماز ظهر به آقای شهابی که نزدیک وی بود می‌گوید من نمی‌توانم نماز عصر را بخوانم! و بلافاصله به خانه برمی‌گردد و تا آخر ماه مبارک رمضان نماز جماعت را تعطیل می‌کند.

مرحوم حاج میرزاعلی اکبر نوقانی از او می‌پرسد: «شیخ چرا نماز جماعت را تعطیل کردی؟» مرحوم شیخ عباس پاسخ می‌دهد: «حقیقت این است که در رکوع رکعت چهارم متوجه شدم که صدای اقتداکنندگان پشت سرم که می‌گفتند: «یا الله ان الله مع الصابرین» از نقطه دوری به گوش می‌رسد همین‌که متوجه زیادی جمعیت شدم در من یک نوع خوشحالی ایجاد شد و من فهمیدم که برای اقامه نماز جماعت اهلیت ندارم»، [5] این اقدام فوق‌العاده و الهی شیخ ریشه در این آیه شریف دارد که خدای متعال در وصف پرهیزکاران می‌فرماید: «قُلْ إِنَّ صَلاتی‏ وَ نُسُكی‏ وَ مَحْیایَ وَ مَماتی‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ»؛ [6] بگو: نماز و تمام عبادات من و زندگى و مرگ من، همه براى خداوند پروردگار جهانیان است.

اهتمام به تهجد و شب‌زنده‌داری

مؤلف کتاب ارزشمند «مفاتیح‌الجنان» در تمام دوره سال حداقل تا یک ساعت قبل از طلوع فجر بیدار و مشغول نماز و تهجد بود، فرزند بزرگش نقل می‌کند: «تا آنجایی که من یاد دارم بیداری آخر شب از پدرم فوت نشد، حتی در سفرها این وضع جریان داشت.»، درواقع مرحوم محدث قمی از لحاظ انجام عبادت چنان بود که در «مفاتیح» شرح می‌دهد و قبل از هرکس، خود معتقد به آن دعاها، زیارات، تعقیبات و اذکار بود. [7] درواقع او قبل از اینکه دیگران را ارشاد کند مصداق این آیه شریف بود: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلیكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَة؛ [8] اى كسانى كه ایمان آورده‏اید خود و خانواده خویش را از آتشى كه هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه‌دارید»

پول فراوانی که برای سخنرانی به شیخ پیشنهاد شد

شیخ عباس خود را خادم و روضه‌خوان امام حسین (ع) می‌دانست، ازاین‌رو هیچ‌گاه روضه‌های خود را با قیمت‌های دنیایی معامله نمی‌کرد، نقل‌شده: «در یکی از سال‌ها مرد نیکوکاری از محدث قمی خواهش می‌کند که قبول کند بانی مجلس محدث شود و تعهد می‌کند که مبلغ پنجاه دینار عراقی به ایشان تقدیم کند. در آن موقع هزینه محدث در هر ماه سه دینار بود. محدث قمی می‌گوید من برای امام حسین (ع) منبر می‌روم نه برای دیگری و بدین گونه آن وجه را نپذیرفت.»[9]

زندگی زیبا و لاکچری از جنس علمای زاهد

از نگاه علمای پارسا و پرهیزکار زندگی زیبا و لوکس آن است که بدون رنگ و لعاب دنیایی باشد و از حد اعتدال و عرف طلبگی خارج نشود؛ در واقع علمای ربانی زیبایی را به‌گونه‌ای الهی مشاهده می‌کنند. در احوالات شیخ عباس قمی نقل‌شده است که زندگی او حتی از سطح یک طلبه عادی هم پایین‌تر بود، لباس او یک قبای کرباسی معطر بود که چند سال را فقط با همان قبای کرباسی می‌گذراند، فرش خانه‌اش گلیم بود، حتی از سهم امام هم استفاده نمی‌کرد و می‌گفت که من اهلیت استفاده‌ی از آن را ندارم، درباره او نقل‌شده: «زمانی که در نجف اشرف زندگی می‌کرد دو زن که در بمبئی سکونت داشتند و از بستگان آقا کوچک (از محترمان نجف) بودند حضور ایشان می‌رسند و تقاضا می‌کنند که هر ماه 75 روپیه به ایشان تقدیم کنند تا اینکه شیخ از لحاظ زندگی در رفاه باشد، ولی حاج شیخ از پذیرفتن آن خودداری می‌فرمایند». [10]

آثار و تألیفات شیخ عباس قمی

هر چند شیخ عباس قمی را بیشتر به کتاب مفاتیح‌الجنان می‌شناسند و کسی آمار دقیق تیراژ این کتاب ارزشمند که چند میلیون از آن چاپ شده است را نمی‌تواند استخراج کند، ولی آنچه مسلم است هیچ مکان مذهبی در ایران و حتی برخی از کشورهای جهان خالی از این کتاب ارزشمند نیست، علاوه بر مفاتیح‌الجنان تألیفات مکتوب شیخ حدود 44 اثر و آثار غیر چاپی وی 17 اثر است. [11]

ساختار مفاتیح‌الجنان

هرچند در طول تاریخ شیعه کتب ادعیه و مناجات فراوانی توسط علما تدوین و جمع‌آوری‌شده است، ولی به‌طور قطع و یقین می‌توان گفت هیچ‌کدام از این کتب همانند مفاتیح‌الجنان فراگیر و همه‌پسند نشده است، برخی علت فراگیر شدن مفاتیح را اخلاص منحصربه‌فرد شیخ و همچنین سبک موجز و خاص مفاتیح برشمرده‌اند. معمولاً در ابتدای مفاتیح‌الجنان، چند سوره بلند و کوتاه قرآن کریم که در بخش‌های مختلف و ایام متعدد مفاتیح توصیه به تلاوت آن شده، چاپ می‌شود، پس از آن مطالب مفاتیح‌الجنان در چند باب دسته‌بندی‌شده است:

باب اول:  ادعیه: شامل تعقیبات نمازها، اعمال شب و روز و ایام هفته، نماز‌های معروف است.
باب دوم:  اعمال سالیانه: این باب برای بیان اعمال مستحبی در طول سال قمری تنظیم‌شده است.
باب سوم:  بخش زیارات: در این باب ابتدا مطالبی درباره آداب سفر و زیارت و نیز اذن دخول حرم‌ها ذکرشده است.

منابع کتاب مفاتیح‌الجنان

برخی از منابعی که شیخ عباس قمی در تألیف مفاتیح‌الجنان از آن‌ها استفاده کرده و به آن‌ها استناد می‌کند عبارت‌اند از: "اثبات الهداة" شیخ حر عاملی، "الاحتجاج" اثر احمد بن علی طبرسی، "الاختیار" نوشته ابن باقی، "اربعة ایام" اثر میرداماد، "الأزریة" مشهور به "هائیه" نوشته شیخ کاظم ازری، "إعلام الوری" شیخ طبرسی، "الإقبال"، " الأمان" و "جمال الاسبوع" سید بن طاووس، "الأمالی" و "تهذیب الاحکام" شیخ طوسی، "بحار الانوار" و "تحفة الزائر" علامه مجلسی، "بلد الامین" کفعمی، منابع دیگری را نیز شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح ذکر کرده است؛ ازجمله: "تاریخ عالم‌آرای عباسی" میرزا اسکندر بیگ منشی و جامع الاخبار (نویسنده مجهول). [12]

پی‌نوشت:
[1]. احمدیان، خاتم المحدثین حاج شیخ عباس قمی، ۱۳۸۰ ش.
[2]. دوانی، مفاخر اسلام، ۱۳۷۹ ش، ج ۱۱، ص ۴۰.
[3]. شیخ عباس قمی، مرد تقوی و فضیلت، ص 18.
[4]. گلش ابرار، جمعی از پژوهشگران، نشر معروف، ج 2، ص 574.
[5]. ستارگان حرم، جمعی از نویسندگان، انتشارات زائر، ص 163.
[6]. سوره انعام/ آیه 162
[7]. مفاخر اسلام، علی دوانی، انتشارات، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 134.
[8]. سوره تحریم/آیه 6
[9]. گلش ابرار، جمعی از پژوهشگران، نشر معروف، ج 2، ص 575.
[10]. همان.
[11]. آثار الحجه، ج 2، 135؛ اختران قم، ناصرالدین انصاری قمی، انتشارات دلیل ما، ص 292.
[12]. سلطانی، اشاره به پاره‌ای از منابع مفاتیح‌الجنان، ۱۳۸۹ ش، ص ۴۵۹-۴۷۲. کنگره بزرگداشت محدث قمی، قم، نشر نور مطاف، چاپ اول، ۱۳۸۹