کاهش آمار مهاجران تحصیلی
بازگشت از اروپا به ایران
تبلیغات اغوا کننده دانشگاه‌های خارج از کشور در کنار امکانات و زیر ساخت مناسب جهت انجام امور علمی-پژوهشی و ایجاد امکانات رفاهی عمده دلایل جذب مهاجران تحصیلی از کشورهای جهان سوم است.
بر اساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)، تعداد دانشجویان بین‌المللی سراسر جهان از 1.3 میلیون نفر در سال 1990، به حدود 5.4 میلیون نفر در سال 2014 رسیده که رشد 4 برابری را نشان می‌دهد و با این روند، پیش‌بینی می‌شود که تا پایان سال 2025، تعداد مهاجران تحصیلی به بیش از 8 میلیون نفر برسد.
جوانان ایرانی که به‌منظور کسب تحصیلات عالیه مهاجرت می‌کنند، متاسفانه پس از اتمام تحصیلات تعداد انگشت‌شماری از آن‌ها به کشور باز می‌گردند.
کشور ما نیز از این امر مستثنی نبوده و مهاجرت تحصیلی در ایران، دارای تاریخی کهن است اما اوج این قبیل مهاجرت‌ها، از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ بود که حدود ۷۰۰ هزار نفر از نخبگان علمی برای تحصیلات عالی از کشور خارج شدند. آمارها نشان می‌دهند که طی سال‌های 56 تا 57 قریب به 100 هزار دانشجو برای ادامه تحصیل به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند.
البته این روند، پس از پیروزی انقلاب اسلامی روند نزولی در پیش گرفت، تا جایی که در سال‌های 75 تا 76 تنها 1900 نفر مهاجر تحصیلی از ایران خارج شدند که آمار دقیقی از افرادی که پس از اتمام تحصیل به کشور بازگشتند، در دسترس نیست. باید توجه داشت که مهاجرت تحصیلی ایرانیان به خارج از کشور در سال 1396 بیش از 35 درصد از کل جمعیت 80 میلیونی اعلام شده است.
تحصیل در خارج از کشور
فرار مغزها یا مهاجرت نخبگان عبارت‌هایی هستند که در چند دهه اخیر بسیار تکرار می‌شود. با شروع تابستان و اتمام امتحانات، بسیاری از دانشجویان به‌دنبال گرفتن کارنامه انگلیسی و یا توصیه نامه‌هایی از طرف اساتید برای ادامه تحصیل در خارج از کشور هستند، دانشجویان رشته‌های فنی و دانشجوهایی که در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا تحصیل می‌کنند بیشترین آمار متقاضیان مهاجرت هستند. سالانه حدود ۴۰ تا ۴۵ هزار نفر از دانشجویان دانشگاه‌های دولتی، به‌ویژه صنعتی شریف، صنعتی اصفهان، تهران، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت و فردوسی مشهد برای تایید مدارک خود به اداره کل امور دانشجویان وزارت علوم جهت ارسال به دیگر کشورها، با هدف ادامه تحصیل مراجعه می‌کنند.تبلیغات اغوا کننده دانشگاه‌های خارج از کشور در کنار امکانات و زیر ساخت مناسب جهت انجام امور علمی-پژوهشی و ایجاد امکانات رفاهی عمده دلایل جذب مهاجران تحصیلی از کشورهای جهان سوم است.
مهاجرت بی‌بازگشت
کشور ایران در خصوص مقوله مهاجرت تحصیلی رتبه بالایی را در مقایسه با کشورهای دیگر به خود اختصاص داده است.دکتر بهرام صلواتی دبیر شبکه مطالعاتی و سیاست‌گذاری مهاجرت خاورمیانه با اعلام آماری از مهاجرت تحصیلی در ایران گفت: «ایران رتبه 31 مهاجران تحصیلی در جهان را دارد و سالانه بین 30 تا 40 هزار دانشجو به دانشگاه‌های مختلف جهان اعزام می‌کند که البته طی سال‌های اخیر شاهد روند نزولی این آمار بوده‌ایم. درست است که تعداد دقیق افرادی که پس از تحصیل به کشور بازگشته‌اند، مشخص نیست اما بنا به مشکلاتی همچون آینده شغلی، سطح پایین درآمد و قوانین متغییر در حوزه پژوهش‌های علمی و فناوری تمایل چندانی برای بازگشت در این افراد مشاهده نمی‌شود.»
دکتر توحید عزیزی یکی از دانشجویانی است که برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و پس از اخذ مدرک پزشکی انفورماتیک از دانشگاه براندایس، برای خدمت به ایران بازگشت. دکتر عزیزی، علل خروج دانشجویان از کشور برای ادامه تحصیل را اینگونه بیان می‌کند: «به‌طور کلی، دانشجویانی که برای ادامه تحصیل از کشور خارج می‌شوند به دو دسته تقسیم می‌شوند، اول آن دسته که به دنبال موقعیتی برای ورود به کشورهای صنعتی و استفاده از مزایای ویژه تحصیلی و شغلی هستند.
این قبیل افراد عموما به کشور باز نمی‌گردند چرا که جدایی از سبک‌زندگی کشورهای صنعتی بسیار سخت است. سال‌ها است که اکثر کشورهای صنعتی، انواع روش‌ها را به‌کار می‌گیرند تا رفاه اجتماعی را به حداکثر رسانده و به نوعی وابستگی برای نخبگان مهاجر ایجاد کنند.
دسته دوم، به سبک زندگی وابستگی‌آور در کشورهای صنعتی باز می‌گردد، در بسیاری از این کشورها سیستم کردیت رایج است، یعنی مهاجران پیش از کسب درآمد با استفاده از کردیت کارت، مبالغی را خرج کرده و تعهد می‌دهند که پس از اشتغال آن را به دولت بازگردانند و از آن جایی که مخارج در دوران دانشجویی افزایش پلکانی دارد، گاه استفاده بیش از حد از کردیت کارت موجب می‌شود که فرد سال‌ها پس از اتمام تحصیل برای بازپرداخت پول‌های خرج شده در آن کشور کار کنند.»
بیشتر بخوانید
در کشور ما علی‌رقم اینکه در سال‌های اخیر شاهد پیشرفت‌های علمی فراوانی بوده‌ایم، زیرساخت‌های لازم برای استفاده از ظرفیت متخصصین و استعدادهای خاص را نداریم. در واقع، آینده شغلی مناسبی برای افرادی که سال‌ها به‌دور از خانواده خود برای تحصیلات عالی در دیگر کشورها زندگی کرده‌اند وجود ندارد، اگر هم شغل مناسبی با درآمد مطلوب پیدا شود، امنیت شغلی برای ماندگاری در آن وجود ندارد و همین نگرانی و اضطراب دائمی، سبب می‌شود که افراد در همان کشور که تحصیل کرده‌اند مشغول به‌کار شوند. در بسیاری از کشورهای غربی، برای افراد نخبه و مستعد، امکانات خاصی از لحاظ رفاه اجتماعی، آینده شغلی و... مهیا است که در کشور ما بسیار محدود است.
بی‌شک اگر این زمینه‌ها در کشور ما وجود داشته باشد دلیلی برای عدم بازگشت این قبیل افراد وجود ندارد و ما با بازنگری به زیرساخت‌های علمی و تامین شغل مناسب می‌توانیم استعدادهای مهاجر را جذب کنیم. البته در سال‌های اخیر، مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری، یک سری سیاست‌گذاری‌های خاص برای تامین مالی و اشتغال این افراد در دستور کار قرار داده تا دغدغه‌های متخصصین تحصیل کرده در خارج از کشور را کاهش دهند و زمینه شکوفایی استعدادهای آن‌ها را مهیا کرده باشند.»
بازگشت مهاجران تحصیلی
جوانان ایرانی که به‌منظور کسب تحصیلات عالیه مهاجرت می‌کنند، متاسفانه پس از اتمام تحصیلات تعداد انگشت‌شماری از آن‌ها به کشور باز می‌گردند.تبلیغات اغوا کننده دانشگاه‌های خارج از کشور در کنار امکانات و زیرساخت مناسب جهت انجام امور علمی-پژوهشی و ایجاد امکانات رفاهی عمده دلایل جذب مهاجران تحصیلی از کشورهای جهان سوم است.
دکتر عزیزی دلایل مختلفی را برای عدم بازگشت دانشجویان به کشور می‌شمارد و می‌گوید: «بسیاری از افراد به‌خاطر مشکلات کاری از بازگشت به ایران صرف نظر می‌کنند چرا که اقتصاد ما ثبات چندانی ندارد و قوانین مربوط به این حوزه دائما در حال تغییر است.
سیستم بانکی ما تسهیلات مطلوبی برای اشتغال ندارد و اگر بتوان از مراحل دشوار و پر پیچ و خم آن عبور کرد، در نهایت باید چندین برابر وام دریافتی را برگرداند که به‌صرفه نیست. دانشگاه‌ها، اعضای هیئت علمی را به سختی جذب می‌کنند و در حال حاضر هم اکثر این کرسی‌ها اشغال و دلیل عمده آن، فرسودگی سیستم آکادمیک است.»
دکتر مسعودی، عمده دلایل عدم بازگشت متخصصین مهاجر به کشور را عدم ثبات قوانین علمی و حمایت از افراد علمی بر شمرد و گفت: «افرادی را می‌شناسم که با توجه به قوانین روز، پژوهش‌های علمی را آغاز کرده و پروژه‌ای کاملا تخصصی و منحصر به‌فرد را ارائه کرده‌اند، اما چون این طرح‌ها زمان‌بر است، در انتها با تغییر آیین‌نامه‌ها و قوانین، شاهد عدم حمایت‌های مالی و علمی مواجه می‌شوند و این روند به‌عنوان بزرگترین چالش فضای علمی کشور، باعث ناامیدی افراد و حتی ارائه‌های طرح‌های علمی به دیگر کشورها می‌شود که اگر حمایت‌های لازم از آن‌ها صورت می‌گرفت، تاثیرات چشم‌گیری در رشد و توسعه ایران می‌گذاشت.»
