کلیسای جامع زوارتنوتس ارمنستان، نمادی از قدرت مذهبی

 زوارتنوتس قدیمی ترین و بزرگترین کلیسای تتراکونچ (tetraconch) در تاریخ ارمنستان می باشد. طراحی آن به شدت تحت تاثیر ساختارهای دیگر کلیساهای ارمنی قرار گرفته و نمونه های آن را می توانید در کشورهای ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و شرق ترکیه مشاهده نمایید. اگرچه که این کلیسا در قرن دهم میلادی در اثر یک زلزله بزرگ نابود گردید اما خرابه های باقی مانده از آن بین سال های ۱۹۰۰ تا ۱۹۰۷ کشف شدند. قسمت های مختلف کلیسای جامع زوارتنوتس در سال ۱۹۴۰ بر اساس تحقاقات تاریخی معمار ارمنی توروس تورامانیان (Toros Toramanian) بازسازی گردیده و امروزه می توان از آن بازدید نمود. از طرف دیگر یونسکو ویرانه های این کلیسا را در سال ۲۰۰۰ به فهرست میراث جهانی خود وارد نمود.

تاریخچه پیشین ساخت کلیسا

کلیسای جامع زوارتنوتس در زمانی که هرج و مرج بسیاری در مشرق زمین ایجاد شده بود ساخته شد. پس از چندین دهه جنگی که بین ساسانیان و بیزانس ها وجود داشت، اعراب که به دین اسلام گرایش پیدا کرده بودند از شبه جزیره عربستان به این مناطق سرازیر شده و کنترل شهرهایی مانند اسکندریه را از بیزانس ها گرفتند. آن ها همچنین امپراتوری بزرگ ساسانی که در ایران و عراق امروزی بود را نیز شکست دادند. بنابراین ارمنستان امروزی که در منطقه قفقاز قرار داشت به عنوان یک قلمرو جغرافیایی در مرز شرقی امپراتوری بیزانس قرار گرفته و به سرعت تبدیل به منطقه متضاد بین اعراب و بیزانس ها شد. اولین حمله اعراب به ارمنستان در سال ۶۴۰ میلادی روی داده و آن ها هزاران ارمنی را در سال ۶۴۲ میلادی در پایتخت باستانی دوین به قتل رساندند. اعراب از سال ۶۴۳ تا ۶۵۶ میلادی به دلیل مقاومت ارتش امپراتوری بیزانس و کنستانس دوم (Constans II) حملات خود به منطقه قفقاز را به طور موقت متوقف کردند. در حالی که بسیاری از ارمنی ها از کمک های امپراتور سپاسگذار بودند، از طرف دیگر بسیاری از ان ها نیز نگرانی هایی به دلیل نفوذ مذهبی از جانب بیزانس داشتند. ارمنی ها در قرن هفتم میلادی به دو دسته تقسیم شدند. برخی از آن ها به دنبال کلیسای وابسته به پاپ ارمنی بوده که به تصمیم شوای چالکدون (Chalcedon) در سال ۴۵۱ میلادی احترام بگذارند و برخی دیگر عقیده به حالت جسمانی مسیح را محکوم کرده و به دنبال این بودند که کلیسای وابسته به پاپ ارمنی با کلیساهای ارتودوکس شرقی از یکدیگر جدا شوند.
 
به دلیل حضور نیروهای بیزانس در خاک ارمنستان، کلیسای وابسته به پاپ ارمنی در سال ۶۴۷ میلادی تحت سلطه قسطنطنیه قرار گرفت. البته که یکسال بعد آن توسط کلیسای مسیحی ارمنی دوباره باز گرفته شد. نارسس سوم که سازنده کلیسای جامع زوارتنوتس می باشد در سال ۶۴۰ میلادی و هم زمان با حمله اعراب به ارمنستان به عنوان اسقف اعظم کلیسای مسیحی ارامنه انتخاب شد. در طول این دوران اسقف اعظم کلیسا می توانست از نظر مادی و معنوی قدرت بسیاری را بر مردم ارمنستان داشته باشد. بنابراین نارسس سوم توانست به قدرت سیاسی قابل توجهی دست پیدا کند. کنستانس دوم در سال ۶۵۲ میلادی با نارسس سوم ملاقات کرده تا بتواند به این شکل نفوذ بیزانس در امور مذهبی و همچنین توسعه دفاع مشترک علیه اعراب را گسترش دهد. نارسس سوم نیز از هر دو دیدگاه سیاسی و مذهبی طرفدار بیزانس بوده است. او به زبان یونانی مسلط بوده، در ارتش بیزانس خدمت کرده و حتی از کاخ کنستانس دوم در قسطنطنیه نیز در سال ۶۵۴ میلادی بازدید کرده است. کنستانس دوم متحدی بسیار مفید به نام نارسس سوم را شناخته بود تا از یک طرف بتواند از حمله اعراب جلوگیری کرده و از طرف دیگر نیز بتواند از درگیری های بالقوه بین سربازان بیزانس و ارمنی در مورد اختلافات مذهبی بکاهد.

جزییات معماری و عناصر هنری کلیسای جامع زوارتنوتس

بر اساس تاریخ هراکلیوس، این کلیسا به طور گسترده ای به اسقف اعظم سبئوس (Sebeos) که در قرن هفتم میلادی بوده است نسبت داده می شود. ساخت و ساز کلیسای جامع زوارتنوتس در سال ۶۴۵ میلادی آغاز شده و با وقفه های گاه به گاه به دلیل حملات اعراب، ساخت آن تا ۶۵۰ میلادی ادامه یافت. در افسانه های ارمنی گفته می شود که کنستانس دوم در زمان گشایش این کلیسا حضور داشته است اما شواهد تاریخی برای ان موجود نیست. سبئوس ادعا می کند که این کلیسا به شکوه خداوند ساخته است. در زبان ارمنی زوارتنوتس به معنی میزبان آسمانی است که احتمالا این کلمه از اگرگوروس (egregoros) یونانی به معنی قدرت فرشتگان گرفته شده است. از طرف دیگر برخی از محققان معتقدند که ریشه کلمه زور در ارمنی به معنی ارتش بوده و زوارتنوتس حتی می تواند اشاره به شبه نظامیان آسمانی داشته باشد. این کلیسا برای عبادت طراحی شده بود اما در میان مورخان توافقی وجود دارد که نارسس سوم کلیسای جامع زوارتنوتس را به عنوان یک بنای تاریخی جهت استحکام روابط بین ارمنستان و بیزانس مورد استفاده قرار داده است. بدین منظور که علاوه بر کارکرد آن به عنوان یک مکان مذهبی و محلی برای طرح قدرت به عنوان واسطه ای برای ارمنستان و بیزانس مورد استفاده قرار گرفته است. البته که لازم به ذکر است نارسس سوم نیز مسئول ساخت کلیسای سنت گوورگ (St. Gevorg Chapel) در صومعه خرویراپ (Khor Virap Monastery) در فاصله ۴۷ کیلومتری جنوب شرق کلیسای جامع زوارتنوتس بوده که به طور همزمان ساخته شده است.

نارسس سوم نیز کلیسای خود را بر روی سایتی ساخته است که افراد محلی معتقدند که سنت گرگوری، پادشاه تریدات سوم را به مسیحیت گرایش داده است. طراحی آن همانند ساختارهای مشابهی در روم و مدیترانه است که در حال حاضر در ایتالیا کلیسای سنت لورنزو میلان، در مصر ابومنا، در سوریه بوسرا و روسافا و آپاما نمونه های مشابهی از ان وجود دارند. از طرف دیگر کلیسای جامع زوارتنوتس شبیه ترین سازه ها را به ساختارهای سوری داشته که از نیمه قرن پنجم میلادی به بعد ساخته شده اند. کلیسای جامع زوارتنوتس به طور عمده به وسیله سنگ های بازالتی آورده شده از توفا، پوفیکا و اوبسیدین ساخته شده است. کلیسای جامع شامل چهار پایه دبلیو (W) شکل بوده که به منظور حمایت از گنبد آن ساخته شده بودند تا بتوانند فضای داخلی و خارجی را از یکدیگر جدا نمایند. گنبد طوارتنوتس به ارتفاع ۴۵ متر بوده و کل ساختار کلیسای جامع بر روی یک پلت فرم سنگی با ارتفاع ۵ متر واقع شده است. هسته این کلیسای کاتولیک با یک فضای دایره ای شکل و همچنین یک اتاق با کاربری نامشخص پوشش داده شده بود. این کلیسا به شکل عجیبی با موزاییک تزیین شده و به خوبی مجهز شده بوده است. با توجه به ویرانه های باقی مانده از آن محققان دریافته اند که این کلیسا در فضای بیرونی خود دارای تزییناتی با باغ های انار و انگور بوده است. نارسس سوم نیز کاخ کوچک خود را مستقلا در مجاورت زوارتنوتس ساخته است.

تفاوت ساختار با سایر کلیساهای ارمنی

برخلاف کلیساها یا ساختارهای مذهبی که تا آن زمان در ارمنستان ساخته شده بودند، کلیسای جامع زوارتنوتس دارای ستون ها با سرستون هایی با نوشته هایی به زبان یونانی است. این نوع از معماری ارمنی در قرن هفتم میلادی معمول نمی باشد. ردیف هایی که بین ستون های کلیسا قرار گرفته اند حامی نکات یونانی بیشتری نسبت به موارد ارمنی آن می باشد. تعداد چهار عدد از ستون ها با طرحی از یک عقاب در بالای ان در مقابل چهار پایه اصلی کلیسا ایستاده اند. عقاب ها با بال های افراشته خود نماد قدرتمندی از قدرت امپریالیستی بیزانس را نمایش می دادند. یک نوشته منحصر به فرد و یک کتیبه ارمنی که توسط باستان شناسان کشف شده است احتمالا جایی در نمای جنوبی ساختمان قرار گرفته بوده است. علاوه بر این ها یک ستون سنگی یادبود از اورارتین (Urartian) نیز درون کلیسای جامع زوارتنوتس یافت شد که احتمالا برای دکوراسیون و یا برخی اهداف ساختاری مورد استفاده قرار می گرفته است.
 
کلیسای جامع زوارتنوتس به عنوان طرح معماری برای بسیاری از سایر کلیساها در قفقاز و آناتولی شرقی مورد استفاده قرار گرفت. از جمله آن ها کلیسای ویران شده بانا (Bana) در ترکیه، کلیسای ویران شده لکیت (Lekit) در اذربایجان و همچنین کلیسای سنت گرگوری در آنی ترکیه را می توان نام برد. کلیسای مدرن ترینیتی مقدس (Holy Trinity) در ایروان نیز بر اساس ساختارهای کلیسای جامع زوارتنوتس پایه گذاری شده است. مورخان معتقدند که کلیسای جامع در قرن دهم میلادی در اثر یک زلزله سقوط کرده است. این بنای شگفت انگیز تا سال ۱۹۰۰ و ۱۹۰۱ میلادی که کاوش ها برای آن صورت گرفت به دست فراموشی سپرده شده بود.

---

منبع:مجله گردشگری الی گشت به نقل از  www.ancient.eu