مقاومت؛ کلیدواژه شکست کشف حجاب

در هفدهم دی‌ماه سال 1314، رضا شاه قانونی را تصویب کرد که بر اساس آن، زنان و دختران ایرانی، حق استفاده از چادر، روبنده، روسری و یا هر پوشش دیگر را نداشتند. بر اساس این قانون که به قانون «کشف حجاب» شناخته شد، زنان ایرانی بایستی با الگوی پوشش زن غربی همراه می‌شدند؛ البته این تنها گام نخست بود و در ادامه همراهی ظاهری به دیگر ابعاد زندگی فردی و اجتماعی زنان راه می‌یافت.

در ادامه، مأموران حکومتی با شدت و حدّت بسیار، اقدام به اجرای قانون کشف حجاب نمودند؛ به‌گونه‌ای که این قانون و سپس اجرای آن را می‌توان سرآمد تمامی حرکتهایی دانست که به صورت گسترده، سلطنت پهلوی اول را در مقابل مردم و جریانهای مذهبی قرار داد.

روحانیت از ابتدا با کشف حجاب زنان به مخالفت برخاسته و در پی آنان، مردم و خصوصاً زنان در مقابل آن مقاومت سختی از خود نشان دادند. به هر روی اگرچه در باب نقد قانون مزبور، تألیفات مناسبی انجام شده، اما این نوشتار بر آن است تا با بررسی اهداف و زمینه‌های کشف حجاب از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری ، رَوند آن را بررسی کرده و شباهتها و تفاوتهای دیدگاهی این دو بزرگوار را تحلیل نماید.

اهداف و زمینه‌های اعمال قانون کشف حجاب

هم امام خمینی و هم رهبری، زمینه‌های تصویب این قانون را در دیدگاه‌هایی بیان می‌کنند که سابقاً از سوی محافل روشنفکری وابسته و شخصیتهای مطرح این جریان در ایران ترویج شده بود.

رهبری انقلاب، قانون کشف حجاب را در راستای تهاجم فرهنگی‌ای می‌داند که از سوی غرب در اواخر دوره قاجار شروع شده بود و در دوره رضاشاه به ثمر نشسته بود. از دیدگاه امام و رهبری، هدف این تهاجم را می‌توان به صورت مشخص در چند عامل ذیل جستجو کرد:

1. تنزیل جایگاه زن در جامعه،
2. نابودی فعالیتهای مختلف زنان،
3. فساد و ایجاد بی‌عفتی گسترده در بین زنان،
4. هرزگی و لاابالی‌گری در میان جوانان،
5. پایمال کردن عزت و شرافت زنان،
6. تقلید کورکورانه از غرب و پیش بردن جامعه به سمت اجتماعی با مختصات کامل غربی (در این نگره، جامعه ایرانی به سمت ابعادی از حیات اجتماعی غرب هدایت می‌شد، که بیشتر متضمن لاابالی‌گری عمومی بود و مصداق عینی این حرکت، کشف حجاب زنان و قانون یکسان‌سازی پوشش برای مردان بود)،
7. حذف نیروی عظیم ایمانی جامعه، زنان و جوانان،
8. حذف حائل و واسطه‌های طبیعی میان زن و مرد و تمسک به انگاره‌هایی که مؤید برهنگی در جامعه می‌شود،
9. حذف سلامت جامعه اعم از سلامت جسمی و سلامت روانی،
10. سوار شدن بر موج مدرنیته،
11. حذف نیرو و محبت مادری از جامعه.

تصویب این قانون به صورت طبیعی با ارکان فرهنگی و اجتماعی جامعه مسلمان ایرانی همخوانی نداشت و خواه ناخواه پذیرش آن را از سوی طبقات مردم با شکست مواجه می‌ساخت. از درگیریهای روزمره‌ای که مردم شهرهای مختلف با مأموران حکومتی بر سر اجرای این قانون داشتند گرفته تا حرکت مردمی عظیمی که در مسجد گوهرشاد مشهد به وجود آمد، همگی مؤید گزارشهایی است که کلیدواژه مشترک همه آنها یک مفهوم بود: مقاومت!

رهبری متذکر می‌شود که: «زنهای مسلمان ما با وجود سختگیریها در طول زمان، در مقابل این فشار سرکوبگر مقاومت کردند؛ بعد از رفتن رضاخان به نحوی، در زمان خود او به نحوی، در طول دوران بقیه طاغوت هم به نحوی. لذا در همان دیماه ۱۳۵۶، روز هفدهم دیماه در مشهد، یک اجتماع عظیمی، تظاهراتی از زنان مسلمان با شعار «حفظ حجاب» راه افتاد».

در‌واقع مقاومت توده‌های مردم و خاصه زنان باعث شد تا این حرکت ضد دینی، ضد اخلاقی و ضد ارزشهای پذیرفته اجتماعی به رغم اصرار و پافشاری و قلدریهای رضاخان تاب نیاورده و چند سالی بعد به محاق رود. جالب اینکه هم امام خمینی و هم رهبری ، نیز تنها دلیل شکست و ناکامی طرح کشف حجاب را مقاومت بیان کرده‌اند. اگرچه امام ، مخاطب را به این نکته متوجه می‌کند که بخشی از زنانی که همسو با روشهای ضداخلاقی رضاشاه بودند، از طرح و قانون کشف حجاب حمایت کردند، اما غالب جامعه ایرانی به تأسی از ارزشهای دینی و اخلاقی با آن همراه نشده و در این راه تن به اقسام زجرها و شکنجه‌ها دادند.

رهبری همچنین با اتخاذ همین دیدگاه، مقاومت پیش‌گفته را به صورت مدون‌تری تبیین و زمینه‌ها و عوامل اتخاذ تاکتیک مقاومت را در چند عامل بررسی می‌کند: نخست اینکه علما و روحانیت مردم را در این مقاومت پشتیبانی می‌کردند، دیگر آنکه این مقاومت در راستای ایستادگی در برابر جریانی بود که قصد تخریب گسترده تمام ابعاد فرهنگی و دینی و اخلاقی جامعه را داشت و عدم مقاومت در برابر آن چه بسا منجر به فروپاشی دیگر جنبه‌های حیات ارزشی مردم می‌شد.

علاوه بر این، امام نیز با تمرکز بر همین کلیدواژه به این نکته اشاره می‌نمایند که مقاومتی که موجب پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 شد، از جنس و بنیان همان مقاومتی بوده است که در دهه‌های قبل سبب شکست طرح کشف حجاب شد.

امام در سخنرانیهایی که به موضوع کشف حجاب پرداخته‌د، مخاطب جوان خود را با این واقعیت همراه می‌سازد که آنچه در جریان انقلاب به دست آمد، دارای زمینه‌هایی بوده است که یکی از مهم‌ترین آنها، تلاش حکومت پهلوی برای دور نگه‌داشتن ایرانیان از هویتها و مبانی حیات دینی و اجتماعی بمردم بوده است؛ همچنین ضمن بیان تجربه‌های عینی خود از ماجرای کشف حجاب عنوان می‌کند که «شما نمی‌دانید چه کردند با این زنهای محترمه و چه کردند با همه قشرها.

الزام می‌کردند هم تجار را، هم کسبه جزء را، هم روحانیت را، هر جا زورشان می‌رسید به اینکه مجلس بگیرید و زنهاتان را بیاورید در مجلس، بیاورید در مجلس عمومی، آن وقت اگر اینها تخلف می‌کردند، کتک دنبالش بود، حرف دنبالش بود، همه چیزها و حرفها بود و اینها می‌خواستند زن را وسیله قرار بدهند از برای اینکه سرگرمی حاصل شود برای جوانها و در کارهای اساسی اصلا وارد نشود». بنابر این مبنا، آنچه که پهلوی قصد انجام آن را داشت، تنها به تغییر مدل پوششی زنان محدود نمی‌شد، بلکه هدف اصلی باز نگه‌داشتن جامعه از پویایی و منع آنان از ورود به سازندگیها و دغدغه‌های اصلی بود.

مقاومت دلیل اصلی شکست قانون «کشف حجاب»

نکته اصلی شکست این طرح را می‌توان در یک چارچوب مشخص مد نظر قرار داد و آن هم مقاومت اقشار مختلف و خاصه زنان بود. اگرچه این مقاومت در طول سالهای حکومت رضاشاه  و در دهه بیست بیشتر نمودار شد اما الگویی شد برای سازمان‌دهی فعالیتهای زنان در سالهای منتهی به انقلاب اسلامی یعنی دهه پنجاه.

رهبری با اشاره به همین نکته متذکر می‌شوند که: «زنهای مسلمان ما با وجود سختگیریها در طول زمان، در مقابل این فشار سرکوبگر مقاومت کردند؛ بعد از رفتن رضاخان به نحوی، در زمان خود او به نحوی، در طول دوران بقیه طاغوت هم به نحوی. لذا در همان دیماه ۱۳۵۶، روز هفدهم دیماه در مشهد، یک اجتماع عظیمی، تظاهراتی از زنان مسلمان با شعار "حفظ حجاب" راه افتاد».

پیش از ایشان امام خمینی نیز بر همین مفهوم بنیادین دست میگذارد و ضمن گونه‌شناسی زنانی که مخاطب این طرح بودند، ایستادگی زنان و حمایت مردان از آنان را رمز اصلی شکست قانون کشف حجاب بیان می‌دارد.

---

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران