فرازوفرودهای نمازجمعه در تاریخ ایران/ اولین امام‌جمعه ایران که بود؟

این روزها با انتصاب امام جمعه جدید شهر تهران توجه مردم به نماز جمعه، این عمل سیاسی _ عبادی جلب شده است و همه از تغییراتی که صورت گرفته سخن می‌گویند.از اینرو ضمن بررسی جایگاه نمازجمعه در مکاتب شیعه و اهل سنت، بازخوانشی از سیر تطور تاریخی نمازجمعه در سه دوره صفویه، قاجار و پهلوی ارائه خواهیم داد.

نماز جمعه؛ نمادی از ارتباط میان مردم و حاکمیت

یکی از جلوه‌های جامعه اسلامی با توجه به آیات و روایات نماز جمعه است. نماز جمعه در حقیقت نمادی است از ارتباط میان مردم، جامعه و حاکمیت. مؤسس آن پیامبر اسلام(ص) است که در آستانه تأسیس اولین دولت اسلامی اولین نماز جمعه را برگزار کردند.

با توجه به روایات مطرح شده، از زمان تشکیل اولین دولت اسلامی تا زمان تشکیل حکومت صفویه علاوه بر پیامبر و اهل‌بیت(ع)، علما و امرا اعم از امویان و عباسیان یا خود متصدی امر امامت نماز جمعه بوده‌اند و یا مأمور خلیفه، اقامه نماز جمعه را برعهده داشته و هیچ‌کسی بدون اذن و با‌ اختیار خود نمی‌توانست این نماز را اقامه کند.

اهتمام اهل‌سنت به نماز جمعه

به مرور زمان و در طول تاریخ به جهت فشارهایی که بر شیعیان وارد شده، این مذهب در انزوا قرار گرفت. لذا برگزاری نمازجمعه با رکود مواجه شد. در پی این رکود و در انزوا قرارگرفتن مذهب تشیع، حکومت در دوران‌های مختلف به دست  اهل‌سنت افتاد و آن‌ها بودند که امام جمعه را انتخاب می‌کردند. این مسأله سبب شد که اهتمام به نماز جمعه در میان اهل‌سنت رونق بیشتری پیدا کرده و شیعیان به‌جهت مخالفت با حکام وقت در نماز جمعه شرکت نمی‌کردند.

اقامه نماز جمعه در زمان غیبت امام عصر (ع)

با روی کار آمدن بنی‌امیه، در‌میان علمای شیعه  اختلافاتی بر سر مسأله جواز و یا عدم جواز برگزاری نماز جمعه پیدا شد که به‌مرور فقها به این نتیجه رسیدند که برگزاری نماز جمعه حکم وجوب تخییری دارد، یعنی مؤمنین شیعه در روز جمعه بین اقامه نماز جمعه یا نماز ظهر اختیار دارند.

آغازگر برگزاری نماز جمعه در دوران صفویه

با شروع سلسله صفویه و آغاز حکومت شاه اسماعیل، مذهب تشیع در ایران به رسمیت شناخته شد و به فراخور آن، برگزاری «نماز جمعه» اهمیت خاصی پیدا کرد. محققان توجه و اهمیت به این عمل عبادی - سیاسی را در این برهه زمانی نتیجه دو اتفاق مهم دانسته‌اند؛

ابتدا؛ تلاش برای نزدیک شدن به حکومت عثمانی در دوره صفویه
در دوره صفویه معیار تشخیص حکومت اسلامی، معیارهای مطابق با شاکله حکومت عثمانی بود به‌طوری‌که همه حاکمان برای در امان ماندن از منزوی شدن در جامعه تلاش می‌کردند تا عملکرد خود را به نظریه عثمانی نزدیک کنند. یکی از موضوعات مهم در نگاه حکومت عثمانی، نماز جمعه بود. بنابراین صفویه تلاش کرد تا با داشتن توجه ویژه به موضوعی که مورد عنایت خاص حکومت عثمانی است، به حاکمیت خود رسمیت بخشید.

دوم؛ تلاش علما و روحانیون
اتفاق دیگری که موجب تقویت نماز جمعه در دوره صفویه شد، تلاش علما مخصوصاً محقق کرکی بود. از همین‌رو اولین نماز جمعه ایران در مسجد جامع اصفهان و به امامت محقق کرکی برگزار شد.

برخی امامان جمعه مهم در عصرصفوی عبارتند از؛ شیخ بهایی، میرداماد، محمدتقی مجلسی، محمدباقر مجلسی، محمدباقر سبزواری و شیخ لطف‌الله اصفهان.

با روی کار آمدن شاه‌طهماسب که بیش از پنجاه سال حکومت کرد، نهادینه شدن نمادهای حکومت اسلامی رونق خاصی گرفت. یکی از این نمونه‌ها در خصوص نحوه انتخاب امام‌جمعه بود. بدین‌صورت که شاه اجازه تعیین امام‌جمعه برای هر شهر را به محقق کرکی داد. این شکل از انتخاب امام‌جمعه تا زمان شاه‌عباس ادامه داشت.

در دوره حکومت شاه‌عباس اول، امامت جمعه به یک منصب حکومتی تبدیل شد. نحوه انتخاب امام جمعه به این صورت بود که امامت هر شهر را شیخ‌الاسلام (بالاترین منصب دینی شیعی در دوره صفوی تا دوره پهلوی) آن شهر برعهده می‌گرفت. اگرچه در این مسیر استثنائاتی چون انتخاب ملامحسن فیض کاشانی به درخواست شاه، باوجود اینکه شیخ‌الاسلام نبود، نیز اتفاق افتاده است.

وقتی امامت جمعه موروثی می‌شود

در دوره قاجار، نفوذ و جایگاه علما کاهش چشمگیری پیدا کرد. به فراخور این تغییر، سنّت‌های برجای‌مانده از عصر صفوی، دچار دگرگونی شد که ضعف در برگزاری نماز جمعه از پیامدهای آن به‌حساب می‌آید. در این دوران انتخاب امام‌جمعه از حالت انتخابی، به شکل موروثی تغییر رویه پیدا کرد. از این‌رو شاهد پیوندهای خانوادگی میان دربار قاجار با خاندان ائمه‌جمعه هستیم.

اولین امام‌جمعه قاجار، مرحوم میر‌عبد‌الباقی خاتون‌آبادی بود که در شهر اصفهان نماز جمعه برگزار کرد.

یکی از نمونه های تأسف برانگیز سلسله ائمه‌جمعه در دوره قاجار که نتیجه انتخاب موروثی بود، امامت نوجوانی یازده‌ساله است که با توجه به ممنوعیت امامت جمعه و خطبه خواندن در این سن تا رسیدن به سن بلوغ، وکالتاً شخص دیگری نماز جمعه را برگزار می‌کرد.

موروثی بودن و وابستگی ائمه‌جمعه به حکومت، حس نارضایتی و بی‌اعتمادی را در میان مردم گسترش داده و منجر به کاهش اهمیت نماز جمعه و حضور مردم در این عمل عبادی شد. این امر خصوصاً در زمان ناصرالدین‌شاه که امام‌جمعه حکم حامی دولت مرکزی را به عهده داشت، به اوج خود رسید. در این شرایط، از طرفی مردم مراجع دینی مستقل را ترجیح می‌دادند و از طرف دیگر امام جمعه خود را مکلف به دفاع از حکومت می‌دید.

نماز جمعه در دوره پهلوی

در دوره پهلوی، وضعیت نماز جمعه با دوره قاجار تفاوت چندانی نداشت و این عمل عبادی حالت نیمه تعطیل به خود گرفت.

در عهد پهلوی دوم سیدحسن امامی به‌فرمان شاه امام‌جمعه تهران شد. سلسله ائمه‌جمعه به فرمان شاه انتخاب می‌شدند. خاندان امامی نسل‌اندرنسل به شکل موروثی امام‌جمعه تهران بودند و با حاکمان وقت روابط حسنه داشته و در تحولات سیاسی- اجتماعی کشور، پشت قدرت حاکم را خالی نکردند.

مرحوم نواب صفوی، اولین کسی است که خواستار تحولات مؤثر و جدی نماز جمعه در عصر پهلوی شد.وی با انتشار بیانیه‌ای از مردم برای شرکت در این عمل عبادی دعوت کرد.

حاصل تأثیرات این سه دوره تاریخ در مسیر برگزاری نماز‌جمعه، تغییر رویه انتخاب ائمه‌جمعه به سمت موروثی‌شدن و کم‌رنگ شدن حضور مردم در نماز‌جمعه بود، البته با انقلاب‌اسلامی شاهد شکوفایی، تحولات و اتفاقات بزرگی در برگزاری آن هستیم که در مقالات بعد به آن خواهیم پرداخت.

---

منابع:
- مقاله "مشروعیت نماز جمعه در عصر غیبت از دیدگاه مذاهب اسلامی، نوشته حسین نقوی، سید شاهد" که در شماره 22 مجله پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی منتشر شده است.
- مقاله "علل تعاملات سلاطین صفوی با علمای شیعه و نتایج آن؛ نوشته نوروزی، جمشید؛ رمضانی، شهرام" که در شماره 19 فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش تاریخ اسلام منتشر شده است.
- مقاله "مبانی دینی تعامل عالمان شیعی با پادشاهان صفوی؛ نوشته کرمی‌نیا، محمد" که در شماره 54 و55 مجله بلاغ مبین منتشر شده است.
- کتاب "صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست‌"؛ رسول جعفریان، ج۳