«کمال‌طلبی در قابوس‌نامه» چرا و چگونه بازتاب داده شده؟!
عنصر المعالی به روش‌های مختلفی، مباحث کمال‌طلبانه را در قابوس‌نامه ارائه می‌کند. هدف اصلی او از طرح این مباحث، راهنمایی پسرش گیلانشاه و همه خوانندگان کتابش به سمت و سوی کمال است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : سه شنبه 1397/09/27 ساعت 13:16
عنصرالمعالی کیکاووس‌بن‌اسکندر زاده نیمه قرن پنجم هجری و از زیاریانی است که پس از غلبه ترکان سلجوقی بر ایران، به طور مستقل، حکومتی نداشته و تنها به عنوان حاکم محلی بر قسمت‌هایی از طبرستان حکمرانی می‌کرد.
عنصرالمعالی برخلاف سایر امیران و شاهان، خیلی دغدغه مملکت‌داری نداشت و به شعر و ادب علاقه فراوان نشان می‌داد. آنچه در منابع تاریخی راجع به پادشاهی و زندگی این امیر ذکر شده، بسیار کم است و مورخان چیزی بیش از اسم این پادشاه و مدت سلطنت او در کوهستان و اثر او «قابوس‌نامه» بیان نکرده‌اند.
چنان که از متن کتاب قابوس‌نامه برمی‌آید، عنصرالمعالی مدتی دراز از زندگی خود را خارج از قلمرو حکومتی ال زیار سپری کرده است. هشت سال در دربار سلطان محمود غزنوی، مدتی را در هندوستان و سرحدات روم، چند سالی را در گنجه و مدتی را در سفر حج گذراند و همین سفرهای طولانی و دور بودن از دستگاه حکومت و فرمانروایی، عده‌ای از پژوهشگران را معتقد ساخته که اصولا، او حکومت و امارتی نداشته است. اما با توجه و دقت نظر به قراین دیگری که در قابوس‌نامه است، بطلان این نظریه اثبات و محقق می‌شود که این امیر زیاری در گرگان و طبرستان، حکومتی محدود داشته، ولی به لحاظ توسعه آل باوند در شمال ایران و استقرار حکومت سلجوقیان در ایران، دیگر برای او و فرزندش گیلانشاه سلطنت و حکومت توتگان – که سایر خاندانش از آن برخوردار بودند- باقی نمانده بود.
جلوه‌های شخصیت عنصرالمعالی در قابوس‌نامه، از او مردی پخته و کامل، مجرب و کارآزموده و سرد و گرم روزگار چشیده را نشان می‌دهد. او مسلمانی مقید است که تمام تلاش خود را در جهت ترسیم یک جامعه ایده‌آل مصروف می‌کند و از سویی دیگر، دل‌بسته مواریث فرهنگی میهن خویش است. او این عشق و علاقه را با ذکر انتساب خویش و خاندان ساسانی و بازماندگان اسپهبدان دیار سرافراز گیلان و دیلمان و طبرستان به فرزند خردسال خودش یادآوری می‌کند.
عنصرالمعالی کتاب «قابوس‌نامه» را به صورت پندنامه‌ای برای فرزندش گیلانشاه نوشته و همین صفت بارز یعنی صمیمیت و صداقت نویسنده اصالتی برجسته و ممتاز به کتاب بخشیده است. نوشته‌های او را می‌توان سخنی از دل برخاسته برشمرد که به همین سبب است که بر دل می‌نشیند. عنصرالمعالی از آن دسته ناصحان نیست که خود بر مسند بلند اخلاق و پرهیزگاری به تفاخر تکیه می‌زنند و دیگران را در زیر، آلوده‌دامن و حقیر می‌بینند. وی با کمال صمیمیت و هم‌دلی از لغزش‌های جوانی خود یاد می‌کند و بد و خوب هر چیز را می‌نمایاند.
گذشته از اسلوب ساده و نثر دل‌انگیز عنصرالمعالی و لطف ذوق و حسن تعبیر او در نویسندگی، آنچه در قابوس‌نامه موجب شگفتی است، وسعت اطلاعات و معلومات وی در زمینه‌های مختلف است. نگاهی به فهرست ابواب کتاب و موضوعات گوناگونی که در هر یک مورد بحث واقع شده، نشان می‌دهد که عنصر المعالی مردی است پرمایه و کتاب‌خوانده و در انواع رشته‌های علوم و فنون آن عصر چیزهای فراوانی آموخته است.
عنصرالمعالی قابوس‌نامه را «نصیحت‌نامه» هم نامیده است، زیرا در این کتاب، تعلیم و تربیت را با زبانی ساده بیان کرده و در اختیار همه قرار داده تا مورد استفاده همگان قرار گیرد. او مطالب اخلاقی و حکمت‌های عملی را با زبانی شیرین و آمیخته با حکایات بیان کرده، به گونه‌ای که خواننده از خواندن مطالب آن احساس خستگی نمی‌کند. هر باب این کتاب حاوی مضامین اخلاقی فراوانی است که لابه‌لای متن، می‌توان استخراج کرد.
یکی از موضوع‌هایی که در قابوس‌نامه می‌توان از لابه‌لای باب‌های آن استخراج کرد، کمال‌طلبی است. عنصرالمعالی به روش‌های مختلفی، مباحث کمال‌طلبانه را در قابوس‌نامه ارائه می‌کند. هدف اصلی او از طرح این مباحث، راهنمایی پسرش گیلانشاه و همه خوانندگان کتابش به سمت و سوی کمال است.
کتاب «کمال‌طلبی در قابوس‌نامه» با گردآوری منصور نادری‌پور کتابی در همین باره است که در 6 فصل گردآوری شده و پژوهشی است که هدف اول آن شناخت سیر منابع اخلاقی و تعلیمی در نثر فارسی و جایگاه قابوس‌نامه در آن میان و دومین هدف آن هم بررسی شیوه‌های بازتاب کمال‌جویی در قابوس‌نامه است. درنهایت هم به بیان اهدافی پرداخته شده که عنصرالمعالی از طرح مباحث مربوط به کمال انسانی داشته است.
نویسنده در فصل اول این کتاب کلیاتی درباره عنصرالمعالی و اثر مشهور او یعنی قابوس‌نامه ارائه کرده و در فصل دوم هم مستندات تاریخی درباره خاندان آل‌زیار، عنصرالمعالی، قابوس‌نامه و شیوه عنصرالمعالی در این کتاب، نثر و سبک قابوس‌نامه آورده است. از فصل سوم به بعد نویسنده وارد مباحث اخلاقی و تعلیمی می‌شود و در این فصل به ارائه سیر منابع اخلاقی و تعلیمی در نثر فارسی می‌پردازد و جایگاهی که قابوس‌نامه در این میان دارد.
فصل چهارم این اثر پژوهشی است که به کمال انسانی در قابوس‌نامه اختصاص دارد و مباحثی چون شناخت انسان، رده‌های سنی مختلف در قابوس‌نامه، اخلاق و... را پوشش داده است و فصل پنجم هم شیوه‌های بیان کمال‌جویی که در قابوس‌نامه به کار برده شده است را عنوان و تشریح کرده است. فصل ششم و انتهایی این کتاب هم نتیجه‌گیری از تمامی مباحث مطرح شده در این کتاب است.
این کتاب می‌تواند مورداستفاده محققان، دانشجویان زبان و ادبیات فارسی، علاقه‌مندان به پژوهش‌های اخلاقی و محققان ادبیات کلاسیک قرار گیرد. همچنین، شواهد به دست آمده از این کتاب می‌تواند برای علاقه‌مندان به ادبیات تعلیمی منبع مناسبی باشد.
کتاب «کمال‌طلبی در قابوس‌نامه» با گردآوری و تدوین منصور نادری‌پور در 287 صفحه با شمارگان 2000 نسخه و با بهای 20هزارتومان از طرف انتشارات امید کویر چاپ و روانه بازار کتاب شده است.
منبع: ایبنا
