چگونه دانش آموزان را به مشاهده دقیق تر هدایت کنیم؟

محبوبه همت-مرکز یادگیری تبیان
می دانیم که مشاهده، یکی از مهارت های بسیار مهم در آموزش علوم است و در میان اهداف برنامه های علوم ابتدایی، جایگاه ویژه ای دارد. مشاهده وسیله مهمی برای جمع آوری اطلاعات از دنیای اطراف است. این مهارت باید در کودکان پرورش داده شود تا بتوانند اشیا و وقایع اطراف خود را موثرتر و مستقیم تر بشناسند. علاوه بر این، ارزش پرورش قدرت مشاهده در کودکان در این است که به آنها کمک کند مفاهیم را بهتر درک کنند، به جمع آوری اطلاعات بپردازند و حتی خودشان تحقیقاتی پیشنهاد کنند و به نتیجه گیری از آنها دست بزنند. مشخص است که کودکان به  اندازه کافی از مهارت خودرو در مشاهده کردن بهره نمی گیرند. آنان می توانند جزئیات وقایع را ببینند و روابط بین آنها را دنبال کنند اما تا زمانی که آنان را متوجه این نکات نکنیم، به آنها نمی پردازند.

معمولاً مشاهده به کمک یک حس یا ترکیبی از حواس متفاوت صورت می گیرد اما می دانیم که حواس ما همه چیزهایی را که در محیط خارج وجود دارد، دریافت نمی کند. بلکه تحت تأثیر مفاهیم اطلاعات ذهنی ما، نوعی انتخاب انجام می دهد. از طرف دیگر ، معمولاً در کلاس درس دیده می شود که در مشاهدات، با وجود شرایط یکسانی که برای همه دانش آموزان وجود دارد، چیزهای مشابهی نمی بینند و دریافت های یکسانی ندارند. در این موارد، نقش معلم بسیار تعیین کننده است. معلم با بحث کردن یا طرح مساله می تواند توجه آنها را به  موضوع بیشتر جلب کند. فراهم آوردن موقعیت هایی که در آنها دانش آموز به مشاهدات بیشتر و همزمان با آن به بحث و گفتگو بپردازد، باعث می شود که مشاهده دقیق تر انجام گیرد. در این صورت، هم درک و فهم کودک افزایش می یابد و هم مهارت های مشاهده او کامل تر می شود. نکته دیگر آن است که معلم باید سعی کند کودک را به مشاهده جزئیات تشویق کند. زیرا با توجه دادن به جزئیات، دامنه مشاهدات کودک مرتباً افزایش می یابد و مشاهدات دقیق تری پی در پی به وقوع می پیوندد.

مساله دیگر در مشاهدات، توجه دادن دانش آموزان به تفاوت ها و شباهت هاست. اگر چه کودکان به تفاوت بیشتر از شباهت ها پی می برند، معلم باید آنها را به تفاوت ها و شباهت های مهم تر هدایت کند و به آنان کمک کند موارد بی اهمیت را کنار بگذارند.

در ایجاد موقعیت های مناسب برای مشاهده، زمان عامل بسیار مهمی است. ظاهراً بسیاری از بچه ها عمل مشاهده را بسیار سطحی انجام می دهند و در فاصله چند دقیقه بی حوصله می شوند. اما اگر به آنها فرصت فکر کردن و به ویژه بحث داده شود، بسیاری به مشاهده دقیق روی می آورند.

اگر معلم بخواهد دانش آموزان به تغییراتی خاص یا جزئیاتی معین توجه کنند، لازم است از قبل زمینه مشاهدات را برای آنها فراهم آورد که از آن جمله است نقاشی کردن موضوع مورد مشاهده و بحث درباره آن و پاسخ به سوالات در آن مورد. نقش و تأثیر نقاشی را می توان با بحث و گفتگو تقریباً یکسان دانست.

یکی از موارد بسیار مهم در مشاهده دقیق، آزاد گذاشتن کودک در مدتی کوتاه برای مشاهده یا حتی بازی کردن با مواد و وسایلی است که در اختیار او می گذارید. در این فرصت او به شگفتی می افتد و به دنبال آن پرسشی برایش ایجاد می شود. وسایل و مواد را به گونه ای فراهم آوریدکه کودکان بتوانند تفاوت میان آنها را به آسانی تشخیص دهند.

به طور خلاصه، می توان موارد زیر را به منزله مهم ترین کمک ها برای پرورش مهارت مشاهده بیان کرد:

*همیشه فرصت کافی برای مشاهده به دانش آموزان بدهیم. وقتی وسایل تازه ای در اختیار آنها قرار می دهیم، حدود 10 دقیقه آنها را آزاد بگذاریم تا با این وسایل بازی کنند. سپس بحث را شروع کنیم و بچه ها را به مشاهده وا داریم.

*بعد از انجام دادن مشاهده اصلی، به تناسب، راهنمایی هایی به آنها بکنیم تا به مشاهده جزئی تر نزدیک شوند. در این موارد، دادن تکالیفی مانند نقاشی کردن یا پاسخ به پرسش های دیگران یا مقایسه مشاهدات مفید است.

*سعی کنیم همیشه وسایل متفاوتی برای دست کاری و مشاهدات مفید است.

*مواد و وسایل را به گونه ای انتخاب کنیم که کودکان بتواند بخوبی به تفاوت ها و شباهت ها پی ببرند و ترتیب وقایع را دریابند.

*مشاهده هایی ترتیب دهیم که دانش آموزان بتوانند طی آن، درباره یافته های خود به طور گروهی بحث کنند، آن را در کلاس مطرح سازند.

*گاهی قبل از مشاهده با بحث درباره آنها، در بچه ها انگیزه ایجاد کنیم، به خصوص وقتی آنها را به بازدید محل ها ی خاص می بریم، حتماً این کار را انجام دهیم.

*هرگاه می خواهیم کودکان به مشاهده وسیع و آزادانه بپردازند، باید از آنان سوال های واگرا بپرسیم و هر وقت، می خواهیم توجهشان را به نکته خاصی جلب کنیم، باید سوال های همگرا مطرح کنیم.

مطالب مرتبط:
ساخت و ساز گرایی
آموزش علوم با نقاشی

منبع: آموزش ابتدایی