ارگ قورتان در اصفهان، دومین بنای عظیم خشتی در ایران

مجموعه ارگ قورتان در اصفهان یکی از بناهای تاریخی بسیار ارزشمندی است که در این شهر وجود دارد و قدمت آن به دوره باستان برمی گردد. این ارگ تاریخی در فاصله ی ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان و ۴۵ کیلومتری شما غرب تالاب گاوخونی در جاده ی اصفهان به سمت ورزنه نیز قرار گرفته است و می توان که برای دسترسی به آن کار سختی در پیش نخواهید داشت. قلعه ی قورتان در اصفهان تنهای قلعه ای است که مسکونی قلمداد می شود و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این روستا در مرکز دهستانی به نام گاوخونی قرار دارد و به گفته ی شواهد محلی قدمت آن به قرن چهارم و حکومت بهرام پنج ساسانی بر می گردد.

مطابق با تحقیقات و کاووش هایی که در این منطقه صورت گرفته است، بقایایی از ظروف سفالی پیدا شده که قدمت آن ها به دوره ی هخامنشیان باز می گردد و قدمت روستا را چند هزار ساله برآورد کرده اند؛ همانطور که مشاهده می کنید شاید هیچ وقت فکرش را هم نکنید که روستایی با این قدمت در این منطقه قرار دارد. ارگ قورتان را شاید بتوان جزو معدود قلعه‌ های خشتی و گلی در دنیا دانست که هنوز هم در آن، سکونت وجود دارد، این ارگ تاریخی از چندین مجموعه بنا تشکیل شده است که در ادامه به آن ها خواهیم پرداخت.

فلسفه نام گذاری روستای قورتان

جالب است بدانید که نام قلعه قورتان از روستایی که به همین نام است گرفته شده و سوالی که پیش می آید این است که معنای قورتان چیست؟ برای پاسخ به این سوال باید بگوییم که این کلمه مبدل شده ی گورتان است که به دو مفهوم روستا و قلعه اطلاق می شود.در بسیاری از منابع تاریخی ذکر شده که بهرام پنجم حاکم حکومت ساسانی که به بهرام گور مشهور داست توانایی بالایی در شکار گورخر داشته و منطقه ی قورتان به یکی از محوطه ها و شکارگاه های بهرام گور نیز در آن زمان معروف بوده است. بنابراین روستای قورتان یا گورتان به دلیل داشتن تعداد گورخر فراوان و هم به دلیل شکارگاه بودن بهرام گور به این نام شهرت یافته است. از طرف دیگر برخی نیز قورتان را برگرفته از واژه قورخانه در معنای اسلحه‌ خانه یا انبار مهمات به کار برده‌ و براین عقیده‌اند که از این مکان برای انبار سلاح استفاده می‌ شده است.

زبان مردم روستای قورتان 

مردمی که در روستای قورتان زندگی می کنند زبان خاصی دارند که به قول خودشان به زبان ولایتی مشهور است، این زبان از واژه های پهلوی گرفته شده و افراد زیادی را زمانی که به این روستا می روید مشاهده می کنید که با این زبان صحبت می کنند. ارگ قورتان تا سال ۱۳۳۵ شمسی مکانی مسکونی قلمداد می شد و  فشارهای حکومتی و عدم مالکیت شخصی بر زمین‌ها و نبود توان مالی برای ساخت و ساز خانه در محدوده خارج از ارگ، سبب باقی ماندن مردم در ارگ برای مدت ها و سالیان طولانی شد.

با توجه به این که در سال های اخیر مردم توانستند در خانه های جدید زندگی کنند، همگی بر آن شدند که از خانه های قدیمی خودشان برای نگهداری دام و انباری برای ذخیر علوفه نیز استفاده نمایند. این ناشیانه متاسفانه سبب شده که آسیب های زیادی به بافت تاریخی قلعه وارد شود. لازم است بگوییم که در حال حاضر در قسمت جدید قلعه، نیز نزدیک ده خانوار سکونت دارند، که این بخش از قلعه نسبت به بخش قدیمی آن سالم‌تر است.

معماری ارگ قورتان در اصفهان

بزرگی این قلعه ی مسکونی در اصفهان به ۵ هکتار می رسد که مصالحی که در ساخت آن به کار رفته به طور کامل از خشت و گل بوده است. باروی شمالی قلعه قورتان در اصفهان ۲۵۰ متر و باروی شرقی آن حدود ۱۸۰ متر است.تعداد برج ‌های دیده ‌بانی بنا در حدود ۱۴ برج بوده که یکی از آن ‌ها و قسمتی از حصار ارگ بر اثر طغیان و منحرف شدن مسیر رودخانه زاینده ‌رود تخریب شده است، قطر دیوار بنای قلعه از پایین ۳ الی ۴ متر متغیر است. حصارهایی که دورتادور قلعه را گرفته اند دارای ارتفاعی به اندازه ۹ متر بوده و ارتفاع برج های قلعه در حدود ۱۲ متر است، ارگ قورتان دو دروازه دارد که برای ورود به آن از هر دو در استفاده می‌شود. یکی از در‌ها شمالی و در دیگر جنوبی است. قطر دیوار قلعه در پایین متغیر است به طوری که در پایین بین ۳ الی ۵ متر است و راهروی باریکی بر روی حصار برای دیده ‌بان‌ ها ایجاد شده است.

بخش های داخلی ارگ قورتان در اصفهان

۱- مسجد اهله: درون ارگ قورتان در اصفهان مجموعه ای از بناهای تاریخی است که در زمان اوج و شکوه این قلعه بسیار کاربردی و ضروری بوده اند. یکی از مساجدی که درون این قلعه وجود داشته نیز مسجد اهله بوده که به مسجد شبستان نیز شهرت دارد. حتما از این بخش از قلعه بازدید کنید چرا این بخش از قلعه یکی از دیدنی‌ترین مکان‌های قلعه شناخته می‌شود.

۲-  مسجد بالا: همانطور که در بالا گفتیم قدمت این قلعه به ۱۰۰۰ سال پیش باز می گردد و بناهای تاریخی بسیاری در آن وجود دارد، یکی از آن ها مجسد بالا است که قدمت آن به اوایل اسلام بازمی گردد و کارشناسان باستان شناسی این را از روی محراب تشخیص داده اند. مسجد بالا در اصفهان دو محراب دارد که یکی از آن های بسیار قدیمی است و دیگر محراب کمی از آن یکی جدیدتر است.

۳- مسجد ابراهیم: درون قلعه قورتان در اصفهان مسجدی به نام ابراهیم وجود دارد که در سال ۱۰۸۴ هجری قمری ساخته شده و به دوره شاه سلیمان صفوی باز می گردد و این مسجد در ضلع شمال شرقی ارگ در نزدیکی حمام قرار گرفته است.

۴- بازار ارگ: بازاری در ارگ قورتان در اصفهان وجود دارد که دقیقا در مرکز ارگ قرار گرفته و از دو قسمت مختلف نیز تشکیل شده است. قسمت اول این بازار، بازارچه‌های نجارها و کاروانسرا و قسمت دوم کسبه‌های دیگر فعالیت داشتند. داخل ارگ، چهار آسیاب بود که اکنون ساختمان آنها باقی مانده است.

۵- حمام ارگ: یکی از مهم ترین بخش های داخلی ارگ قورتان در اصفهان حمام ارگ است که در زمان های قدیم به صورت خزینه موجود بوده که آب آن به وسیله ی هیزم گرم می شود. بعد از سال ۱۳۵۷ حمام مرمت شد و آن تاریخ تا کنون مورد استفاده اهالی ارگ بوده است.

۶- کبوترخانه: در ضلع شمال غربی قلعه کبوترخانه ی ارگ در ضلع شمال غربی وجود دارد که در نمای بیرونی خود ۱۲ سیلو به صورت هلالی قرار گرفته اند که هر کدام از آن ها یک پایه بنا محسوب می شود و ارتفاع سیلوهای آن حدود ۱۵ متر و قطر آنها به ۱۲ متر می رسد.

۷- قلعه نواب: شاید برایتان جالب باشد که درون یک قلعه قلعه ی دیگری وجود داشته باشد، اما درون ارگ قورتان در اصفهان قلعه ای به نام نواب وجود دارد که به معروف ترین قلعه ی داخل ارگ می باشد. قلعه باغچه گل نیز دیگر قلعه ارگ است که دارای قدمت بسیار است.

۸- آرگاه: یکی دیگر از قسمت های داخلی بنای ارگ قورتان در اصفهان آرگاه است که در داخل ارگ ۴ آسیا وجود دارد که به زبان محلی قورتانی به آن آرگاه گفته می شود. این آسیاها اغلب به صورت سنگی هستند که حیوانات آنها را به حرکت درمی‌آورند.این چهار آسیا،به آرگاه حسینعلی نصرالله، آرگاه حاج ابراهیم، آرگاه میرمهدی، آرگاه حاج میرزا توکلی شهرت دارند.

۹- نخلدان: یک قسمت دیگر از بنای داخلی ارگ قورتان در اصفهان نخلدان است که در وسط ارگ بنایی به ارتفاع ۶ متر وجود دارد. این بنا قدمتش به دوره ی صفویه باز می گردد و جالب است بدانید که در قسمت گچ بری آن در گذشته محلی برای نگهداری نخل های مربوط به عزاداری امام حسین (ع) بوده است.

در سال های اخیر آسیب های جدی بر این قلعه وارد شده و بر اثر جاده سازی و عبور آب رودخانه در مواقعی که پر آب است و همچنین زمان هایی که آب زیادی را پشت سد آزاد می کنند بر این بنای تاریخی وارد آمده که سبب شده کمی از جلوه و زیبایی آن در گذشته کاسته شود. سالم‌ترین بخش قلعه ضلع شرقى آن است که کنار جاده اصلى قرار گرفته است.

“حتما از این قلعه در سفرتان به اصفهان دیدن کنید و در حفظ و نگهداری آن تمام تلاشتان را بنمایید چرا که تاریخ هر کشور هویت آن کشور است و آثار تاریخی نشان دهنده ی تاریخ و فرهنگ ملل در عرصه های مختلف است.”

---

منبع: مجله گردشگری الی گشت