درس هایی که از صلح حسنی نگرفتیم!

بیست و پنجمین روز (والبته بنابر برخی از اقوال بیست و ششم) از ماه ربیع الاول در تقویم تاریخ اسلام مزین است به قهرمانانه ترین نرمش تاریخ که سبب شد نهال اسلام از گزند توطئه های بنی امیه مصون مانده و پس از آبیاری با خون های ریخته شده در کربلا، به درختی پربار و بالنده در طول تاریخ تبدیل شود چنان که بعد از 14 قرن روز به روز بر افرادی که از خُنکای سایه اش بهره مند شده و حلاوت میوه هایش را می چشند، افزوده می شود.

از این رو، به مناسبت فرا رسیدن سالروز صلح امام مجتبی(ع) و به منظور بررسی ضرورت های بازخوانی این رخدادهای تاریخی و فلسفه و کیفیت استفاده از آنها به تناسب شرایط امروز با حجت الاسلام «قاسم خانجانی»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و کارشناس تاریخ اسلام گفت وگو کرده ایم که مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:

اطلاع از وقایعی همچون صلح حسنی یا قیام حسینی و ... آیا صرفاً مرور تاریخ است یا این بازخوانی باید هدفمند و دارای قواعد باشد؟

مهمترین اثر و فایده بررسی یا بازخوانی وقایع تاریخ، عبرت آموزی و استفاده از نمونه های تاریخی در مقاطع مختلف تاریخ است، از این رو، نه فقط صلح امام حسن(ع) بلکه همه وقایع باید این خاصیت را داشته باشند وگرنه جز مروری بر حوادث گذشته، فایده ای ندارد.

صلح امام مجتبی(ع) که هم به لحاظ تحقیقات علمی و هم برداشت شیعیان و نیز به لحاظ استفاده سیاسی اجتماعی ای که از این واقعه شده و می شود، مظلوم واقع شده است یعنی به نوعی از سوی همه این عوامل ظلم و ستم به آن رفته است.

شاید تلقی نادرستی هم که در ذهن توده کم توجه تر به صلح امام مجتبی(ع) وجود دارد مثل دادن برخی از امتیازها به معاویه و بیان این تعبیر که چرا آن حضرت(ع) مثل سیدالشهداء(ع) عمل نکرد هم به دلیل بازخوانی اشتباه تاریخ است چراکه چنین برداشت و تصوری از اساس غلط است.

در بازخوانی صلح امام حسن(ع) با چه دلایلی مواجه می شویم که می تواند امروز هم وجود داشته باشد و بی توجهی به آنها اسلام و مسلمین را تضعیف کند؟
اگر این مقاطع تاریخی با دقت مرور و بررسی شوند، درمی یابیم که اگرچه ائمه(ع)، نور واحد اند و عمل شان غیرقابل خدشه و الگوبخش است اما در مقایسه شرایط دوران امامت و قیام امام حسن(ع) و امام حسین(ع) درمی یابیم که اگر سیدالشهداء(ع) هم در شرایط برادرشان قرار داشتند، همان کار امام مجتبی(ع) را می کردند چنان که ایشان بعد از شهادت برادرشان در دو مقطعی که محبان و شیعیان درخواست قیام علیه معاویه را کردند، نپذیرفتند.

باید توجه داشت دوران سکوت امام حسین(ع) حدود 20 سال است یعنی دهه 40 تا 60 هجری که یک دهه را امام حسین(ع) خود، امام امت بودند و در هر دو مقطع سیدالشهداء(ع) مردم را به آرامش توصیه کردند و فرمودند: تا این مرد روی کار است شما حرکتی نکنید (ترجمه عبارت عربی ایشان: زیلوهای خانه باشید؛ کنایه از اینکه تکان نخورید).

سرّ این مطلب آن است که خصوصیات شخص معاویه و هم شرایط سیاسی اجتماعی دوران خلافت او کاملاً متفاوت با زمان یزید و قیام حسینی بود؛ لذا امام حسین(ع) که در دوران معاویه که زیر بار قیام نرفتند بعد از روی کار آمدن یزید دیگر منتظر خواست دیگران نشدند بلکه شرایط را به گونه ای دیدند که چاره ای جز قیام برای شان باقی نماند.

مقایسه نادرست شرایط ائمه(ع) مثل آنچه امام حسن(ع) با صلح انجام دادند و قیامی که سیدالشهداء(ع) به آن دست زدند، چه آثاری دارد و ممکن است سبب بروز چه عواقبی سوئی شود؟

این مقایسه نادرست، جفا و ظلم در حق امام مجتبی(ع) است چراکه ایشان از نظر درایت و شجاعت مانند برادرشان بوده اند اما زمان امام مجتبی(ع) و نیز دیگر ائمه علیهم السلام، شرایط قیام موثر که بتواند الگوی جاودانه شود و فایده اجتماعی سیاسی داشته باشد، فراهم نبود لذا اگر قیامی هم شکل می گرفت نمی توانست مثل عاشورا تبدیل به مکتب شود.

از این رو، اگر بخواهیم از این الگو و نمونه تاریخی استفاده کنیم و با دشمن آشکار و دارای عقاید و منش آشکار کنار بیاییم باید همان شرایط را هم در نظر بگیریم و اگر آن شرایط هست، صلح کنیم.

اگر مفاد صلح امام حسن(ع) اجرا می شد، چه دستاوردهایی برای اسلام و مسلمانان داشت؟
اگر مفاد صلح نامه حسنی عملیاتی می شد، حکومت از  دست بنی امیه خارج می گشت لذا نباید برخی بی تدبیری ها و تصمیمات اشتباه را با همزادپنداری، به گردن وقایع تاریخی بیندازیم.

نه از نظر شرایط و نه از نظر افراد، نمی توان و نباید آنچه را امروز رخ می دهد یا رقم می زنیم با تصمیمات و اقدامات اهل بیت علیهم السلام همسان سازی کنیم چراکه ظلمی بزرگ است.

نتیجه آنکه صلح امام مجتبی(ع) می تواند درس آموز و عبرت آموز باشد به شرط آنکه اجزا و فاکتورهای زمانی و مکانی را در نظر بگیریم مثل الهامی که از بارقه های نهضت عاشورای حسینی در انقلاب اسلامی گرفته شد.

از نظر یاران و صفات محبان و شیعیان، بازخوانی تاریخیِ صلح امام حسن(ع) چه درس هایی برای امروز ما دارد؟
باید توجه داشت در زمان امام مجتبی(ع)، تعداد شیعیان و یاران حضرت(ع) چندین برابر دوران قیام عاشورای حسینی بود، خطر قیام هم بسیار کمتر از نهضت کربلا بود یعنی زمینه کاملا فراهم بود که با تبعیت همه جانبه و پادر رکاب و حاضر در میدان، امام حسن(ع) بر دشمن غلبه کند.

اما از عواملی که سبب شد امام(ع) صلح با معاویه را بپذیرند سستی یاران بود، رخوت و سستی ای که به هیچ روی در یاران امام حسین(ع) نبود؛ به عبارت دیگر، ثبات قدم 70 تا 80 نفر یاران سیدالشهداء(ع) با چند هزار یار امام مجتبی(ع) قابل مقایسه نبود چراکه آن چند هزاز نفر پشت حضرت(ع) را خالی کردند و با خیانت و دلبستگی و علاقه به دنیا و تمتعات دنیوی باعث شدند که امام حسن(ع) حداقل در دو مرحله با چالش جدی مواجه شوند تا جایی که حتی مورد اعتراض قرار گرفتند!

از این رو، آنچه در حقیقت منشاء رقم خوردن صلح حسنی شد در بخشی اتفاقاً ناشی از سستی و کمکاری یاران و شیعیان حضرت(ع) بود و آنچه باعث شد قیام عاشورا رقم بخورد و جاودانه بماند و تاریخ ساز شود، ثبات قدم در عین قلت یاران حضرت اباعبدالله الحسین(ع) بود.

عبرت های صلح حسنی برای شیعیان و محبان اهل بیت(ع) در شرایط امروز چیست؟
اگر ما هم فقط ادعای همراهی و محبت و علاقه و تشیع نسبت به امام(ع) داشته باشیم و جایی که خطری عِرض و آبرو و خوشی های دنیا ما را تهدید نمی کند، تابع باشیم اما وقتی خطر باشد و موقعیت، شهرت و پست ما در معرض تهدید باشد رنگ عوض کنیم، امام(ع) تنها می ماند.

چنان که همان ها که نیرو جمع کردند و فرماندهی بخش هایی از سپاه امام مجتبی(ع) را بر عهده داشتند از حرف خود بازگشتند و در دام های دنیایی معاویه گیر کرده و حضرت(ع) را تنها گذاشتند. وقتی هم که شیرازه سپاه از دست رفت و نیروهای وفادار قلت یافتند و دیگر نمی شد روی شان حساب باز کرد چاره ای جز صلح برای امام حسن(ع) باقی نماند.

در این میان باید توجه داشت اگر به مفاد صلحنامه عمل می شد، برکات بسیار داشت اما اینکه هر مفادی را که حضرت(ع) نگاشت، معاویه زیر پا گذاشت نباید به پای امام(ع) نوشته شود.

آیا بی توجهی به تاریخ رخدادهایی مثل صلح امام حسن(ع) می تواند به ضرر ما تمام شود؟
یکی از نمونه های درس آموز تاریخ برای آنکه در دام دشمن نیفتیم، مسئله صلح امام حسن(ع) است که اگر به آن توجه نکنیم سرنوشتی تلخ در انتظارمان خواهد بود و معلوم نیست در آینده زمینه قیامی مانند عاشورای حسینی برای ما فراهم شود؛ چون دشمن به خوبی از تاریخ درس گرفته و اشتباهات را تکرار نمی کند چنان که پیام آور شدن حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) پس از عاشورا و اینکه سبب جاودانگی آن شدند، درسی شد برای صدام لذا وقتی شهید صدر را شهید کرد خواهرش را نیز به شهادت رساند و وقتی از چرایی این کار پرسیدند، گفت من نباید اشتباه یزید را تکرار کنم! چون حضرت زینب(س) کربلا را تبدیل به یک الگو و مکتب کرد.

این یعنی دشمنان علی رغم کفر و بی توجهی به مبانی دینی، بعضاً از تاریخ خوب درس گرفته اند اما ما چنین نبوده ایم.

---

 منبع: خبرگزاری شبستان