آسیب شناسی پدیده سالمندآزاری
خشونت علیه سالمندان
سازمان بهداشت جهانی "سالمندآزاری" را نقض حقوق انسانی می‌داند که به شکل غفلت، سلب اختیار، استثمار مالی، آزارهای جسمی، روانی و جنسی خود را نشان می‌دهد.
افراد سالمند ایران در سال ۱۳۹۷ معادل ۷ میلیون نفر اعلام شده و طبق پیش‌بینی جامعه‌شناسان در آینده‌ای نزدیک، سالخوردگی جمعیت ایران اجتناب ناپذیر است و در چنین شرایطی باید تمهیداتی برای این موضوع اندیشیده شود. بر اساس روند جاری، سال 1405 سهم سالمندان به 7/8 درصد از کل جمعیت خواهد رسید. اگر بخواهیم پیش‌بینی برای سال‌های بعد را پیگیری کنیم، درسال 2050 یعنی کمتر از 40 سال دیگر، بیش از 30 درصد از جمعیت کشور بیشتر از 65 سال خواهند داشت و هرم سنی در سال 2050، کاملاً سال‌خورده و استوانه‌ای‌شکل خواهد بود.(1)
اما پس از معضل سالخوردگی جمعیت باید به پدیده سالمندآزاری که در جامعه مدرن امروزی با آن مواجه هستیم، اشاره کرد که در ایران میزان شیوع آن به 56.4 درصد رسیده است. شاید در این میان برای بسیاری این سوال پیش آید که پدیده‌ی سالمندآزاری چیست و مصادیق آن کدامند؟ در پاسخ به این سوال باید چنین عنوان کرد که سوء‌رفتار با سالمندان به معنای انجام اموری است که باعث افزایش خطر و یا صدمه زدن به آنها می‌شود و همچنین خطر کاهش کیفیت زندگی آنان را زیاد می‌کند.
سالمندآزاری از پدیده‌های منفی در جوامع امروزی به‌شمار می‌رود، زیرا موانعی از جمله: نبود تعریفی روشن از مفهوم سوء‌رفتار و فقدان ابزار مناسب برای بررسی این پدیده در جامعه موجود است.
این سوء‌رفتارها ممکن است شامل سوء‌استفاده فیزیکی، غفلت، سوء‌استفاده مالی یا آزار روحی-روانی باشد که برای سالمندان ایجاد عوارضی همانند کاهش اعتماد به نفس، ناامیدی و مشکلات روحی و جسمی می‌کند. این‌که چرا چنین مواردی پیش می‌آید و چرا در جامعه امروزی سالمندان از احترام لازم برخوردار نیستند، موضوعی قابل بررسی است.
درواقع، یکی از معضلات سالمندی در تمام دنیا، بحث سالمندآزاری است که در هر جامعه‌ای متناسب با فرهنگ آن به اشکال و شدت‌های مختلف رخ می‌دهد. براساس اطلاعات اورژانس اجتماعی در ایران سالمندآزاری تقریباً سه درصد گزارش شده است. انوشیروان محسنی‌بندپی، رییس سازمان بهزیستی کشور نیز در روزهای گذشته درباره وضعیت سالمندآزاری در کشور اظهار کرد که با توجه به آموزه‌های اخلاقی و دینی، در ایران مانند سایر کشورها سالمندآزاری نداریم و سالمندآزاری مصطلح در ایران عموماً به سوءاستفاده‌های مالی مربوط است.(2)
دوران سالمندی
سالخوردگی، مرحله پایانی زندگی هر فردی محسوب می‌شود و افرادی که در این دوره به‌سر می‌بَرند، بیش از هر زمان دیگری نیاز به آرامش، درمان، رفاه و امنیت دارند. البته نباید نیازهای این قشر از جامعه را تنها به بخش درمان و توامندسازی محدود کرد، چرا که سالمندان بنا به حساسیت روحی ویژه‌ی این دوران، نیازمند رسیدگی‌های عاطفی، مالی، فراغت و... هستند. در کشور ما، همواره سالمندان از احترام و کرامت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند اما این روند، امروزه و با رشد شهرنشینی و نیز شرایط خاص اقتصادی که زن و مرد را ملزم به کار بیرون از خانه کرده، بسیار کم‌رنگ شده است. در واقع، تغییر در سبک زندگی افراد، در کنار برخی تحولات فرهنگی، امکان مراقبت از سالمندان در خانواده‌ها را کاهش داده و همین روند نارضایتی والدین را به همراه داشته است.
پدیده‌ی سالمندآزاری
طبق آمار جهانی، "سالمند آزاری" سومین خشونت خانگی در سراسر جهان محسوب می‌شود که روند فزاینده‌ای دارد. این پدیده‌ی هنجارشکنانه، الزاما با قصد سوء اتفاق نمی‌افتد و در اکثر موارد ناخواسته گزارش شده است. در این میان باید توجه داشت که سالمندآزاری مصادیق گسترده‌ای دارد که مهمترین آنها عبارتنداز:اگر سالمندان نسبت به حق و حقوق خود آگاهی داشته باشند و حمایت‌های قانونی از آنها وجود داشته باشد، بی‌شک با کاهش پدیده‌ی سالمندآزاری همراه خواهیم شد که کرامت و احترام نسبت به این قشر را احیا خواهد کرد.
- سالمندآزاری عاطفی و روانی: هر عملی که عزت نفس، هویت و یا خود ارزشی فرد سالمند را خدشه دار سازد.
- سالمندآزاری مالی: هرگونه رفتاری که به نوعی باعث زیان مالی برای سالمند شود.
- سالمندآزاری جسمی: هرگونه عمل خشونت آمیزی که منجر به وارد آمدن صدمات جسمی به افراد سالمند شود.
- غفلت از سالمندان: کوتاهی و غفلت عمدی و یا غیرعمدی در مراقبت و یا نقض در برآورده کردن نیازهای ضروری افراد سالمند.
- طرد شدگی: ترک کردن و تنها گذاشتن سالمند بیمار بدون مراقبت و نادیده گرفتن حقوق اولیه‌ی وی.
بررسی پدیده سالمندآزاری
سالمندآزاری از پدیده‌های منفی جوامع امروزی به شمار می‌رود، زیرا موانعی از جمله "نبود تعریفی روشن از مفهوم سوء‌رفتار" و "فقدان ابزار مناسب برای بررسی این پدیده" در جامعه اجازه‌ی رسیدگی مطلوب به این معضل را نمی‌دهد. رفتار نادرست نسبت به سالمندان از سوی اعضای خانواده اساسا از مشکلات پنهان اجتماعی محسوب می‌شود.
البته مشاهده می‌شوند افرادی که نه ناخواسته، که بنا به دلایل متعددی از جمله، تراکم کاری و فکری، خشونت فردی و عدم کنترل رفتار شخصی، نسبت به والدین سالخورده‌ی خود رفتاری نامناسب و ناشایست نشان داده و عمدا به آزار روحی و جسمی آنها اقدام می‌کنند!
در کشور ما، همواره سالمندان از احترام ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند اما این روند، امروزه و باتوجه به شرایط خاص اقتصادی که زن و مرد را ملزم به کار بیرون از خانه کرده، بسیار کم‌رنگ شده است.
خدمات اجتماعی برای حفاظت نسبی از این قشر حساس جامعه، تدابیری را اندیشیده‌اند. صدور کارت منزلت، راه‌اندازی پایگاه‌های پزشکی ویژه سالمندان، خدمات مشاوره‌ای رایگان برای این افراد و برپایی تورهای تفریحی و زیارتی بخشی از خدمات اجتماعی و رفاهی برای سالمندان است. اما مشکلات قانونی و عدم وجود قوانین حمایتی مطلوب از سالمندان مشکلات فراوانی را برای این افراد به‌وجود آورده است.
"ایرج عبدی" از اعضای سابق کمیسیون اجتماعی مجلس همواره از این خلا قانونی سخن گفته و معتقد است که با توجه به فرهنگ اصیل ایرانی_اسلامی، در قانون برای سالمندان تدابیری که شایسته آنها باشد اتخاذ نشده و همین موضوع زمینه‌ساز بروز بسیاری از حرمت‌شکنی‌ها، آسیبهای روحی و جسمی به این قشر شده است. در چنین شرایطی، بیش از هر زمان دیگری نیاز به حمایت از سالمندان و افزایش تعداد خانه‌های سالمندان احساس می‌شود. متأسفانه امروزه، شرایط و وضعیت زندگی سالمندان در کشور ما، بحرانی شده است.(3)
اگر سالمندان نسبت به حق و حقوق خود آگاهی داشته باشند و حمایت‌های قانونی از آنها وجود داشته باشد، بی‌شک با کاهش پدیده‌ی سالمندآزاری همراه خواهیم شد که کرامت و احترام نسبت به این قشر را احیا خواهد کرد.
پیشگیری از پدیده سالمندآزاری
از مهمترین راهکارهای جلوگیری از سالمندآزاری می‌توان به مناسب‌سازی فضای زندگی سالمندان اشاره کرد. همچنین از دیگر موضوعات مهم در این زمینه آموزش اعضای خانواده برای مراقبت و رفتار با سالمند است. گسترش پدیده سالمندآزاری و نیاز آنها به حمایت‌های اجتماعی لزوم توجه همگانی را برای رفع این معضل می‌طلبد. توجه به مشکلات معیشتی آنها، لزوم توجه به برنامه‌های رفاهی و مراقبتی در خصوص سالمندان و آموزش مراقبت از سالمندان در سطوح مختلف آموزشی، همه و همه مواردی است که کمک شایانی به کمتر شدن آسیبهای روحی و جسمی به سالمندان خواهد بود.پی نوشت:
1- بررسی میزان شیوع سوء رفتار با سالمندان در ایران، مرکز تحقیقات سالمندی
2- وضعیت سالمندآزاری در ایران، پایگاه تحلیلی خبری خانواده و زنان
3- حقوق سالمندان در قوانین فراموش شده است، خبرگزاری مجلس شورای اسلامی
