مسجد عقیق، یادگاری از قرن هشتم در تربت جام مشهد

با توجه به آن چه که در بالا اشاره کردیم مسجد عقیق در تربت جام از جمله مساجد قدیمی استان خراسان رضوی است که جز بهترین جاذبه های گردشگری مشهد به شمار می رود. معماری مسجد عقیق تربت جام به سبک شبستانی گنبدار است و دارای ۵ رواق که هر رواق دارای محوی عریض تر از رواق کناری می باشد، همین موارد سبب شده تا این جاذبه در بین گردشگران بسیار محبوب باشد. ابعاد کلی بنا حدود ۵۰ در ۱۹ متر است و ایوان مسجد دارای ارتفاعی برابر با ۳۰ متر که با قوس ۸ قسمتی و سقف نیم‌گنبدی کاربندی شده است. گچ بری ها، نقش اندازی ها و همینطور نوع کاشی کاری های مسجد عقیق در تربت جام متعلق به قرن هشتم هجری می باشد و از نظر مطالعه تطبیقی شباهت بسیاری با مساجد بسطام، سطانیه و اشترجان دارا می باشد. رضی الدین احمد متولی کسی بوده که ساخت این مسجد را بر عهده داشته و دو گلدسته کوتاه ۶ ضلعی که در بالای ایوان جای گرفته را شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده نیز ساخته است. در تزیین ایوان بنا که از نوع کاشی فیروزه‌ ای شش گوش منقوش و مثلثی شکل منقوشی و گچ‌ بری استفاده شده است.

مختصری درباره تاریخ مسجد عقیق

اگر بخواهیم مختصری درباره مسجد عقیق در تربت جام صحبت کنیم، بنای ایوان در سال ۷۲۰ هجری قمری به پایان رسیده و در زمان معزالدین تغییراتی نیز در آن ایجاد شده است. در سال ۱۰۲۲ هجری قمری کاشی کاری معرق بنا که مربوط به دوره حکومت شاه عباس صفوی می شود که انجام گرفته است. آنچه از معماری مسجد عتیق بر جای مانده، حکایت از آن دارد که دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب که تزییناتی شامل گچ ‌بری‌ های مطبق اسلیمی بر اتاق‌های رواق محراب، رنگ‌ های الوان روی اندود گچ ستون نماها با طرح مارپیچ و کاشی سفید و آبی در مسجد عتیق دارد را «رضی‌الدین احمد متولی» انجام داده است.

شهرستان تربت جام در مشهد

از لحاظ جغرافیایی مسجد عقیق در تربت جام، در شهرستانی به نام تربت جام قرار دارد که این منطقه از شمال به مشهد، از شرف به رودخانه هریرود و از سمت جنوب با مرز افغانستان و در ادامه از سمت غرب با شهرستان تربت حیدریه و فریمان همسایه است. تربت جام مرکز این شهرستان است و با توجه به آخرین تقسیم بندی هایی صورت گرفته این شهرستان ۳ بخش مرکزی، ۱۰ دهستان و ۴۴۷ آبادی دارا می باشد. با توجه به شرایط جغرافیایی که این شهرستان دارا می باشد آب و هوای بسیار خوب و مطبوعی دارد و چهره ی اقلیم شهرستان تربت جام در بخش شمالی آن کوهستانی بوده و رشته کوه های معروف شاه نشین بر آن تکیه زده است. قله ‌های شاه‌ نشین با ارتفاع تقریبی ۲۰۸۰ متر و عرض ۴۸ کیلومتر به ‌صورت پدیده ‌ای طبیعی با وضع شمال غربی و جنوب شرقی بین تربت جام و بخش جنت ‌آباد قرار گرفته است. در این رشته کوه جنگل ‌های طبیعی پسته بوده و پرآب ‌ترین کوهستان منطقه تربت جام به شمار می ‌رود.

معماری مسجد عقیق تربت جام

همانطور که در بالا اشاره ی متخصری به معماری مسجد عقیق در تربت جام داشتیم، این مسجد مختص نمازگزاران اهل سنت است و اغلب روزهای جمعه بسیار شلوغ است و عده ی زیادی برای برپایی نماز جماعت به آن می روند. مسجد عقیق تربت جام در ابعادی به اندازه ۲۵،۵۰ در ۱۹ متر در ضلع جنوب غربی بنای گنبد خانه قرار گرفته است. ساختار معماری این مسجد به صورت شبستانی گنبددار با ۵ رواق است که در گذشته بر فراز بنا گنبدخانه ساخته شده که بعدها با گذشت زمان، ویران شد و اکنون چیزی از آن باقی نمانده. در امتداد هر دو رواق، اتاق‌ های دو اشکوبه ‌ای قرار دارد که پوشش سقف این رواق‌ ها با یک سری تویزه و طاق ‌های خوانچه پوش به وجود آمده است. ایوان مسجد عقیق در تربت جام جدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس ۸ قسمت و سقف نیم گنبدی نیز کاربندی شده است. در طرفین ایوان مسجد عقیق در تربت جام، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته ‌اند که از داخل ایوان، دو درگاه به آن‌ ها راه دارد.
در دو طرف مسجد عقیق در تربت جام دو گلدسته کوتاه ۶ شلعی در بالای ایوان قرار گرفته که معمار آن فردی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده است، نسبت می ‌دهند. دیوارهای این مسجد قدیمی دارای کاشی های فیروزه ای ۶ گوش منقوش با نقوش گل و برگ ستاره ۶ پر به رنگ های سیاه لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه سفید تزئین شده است، و کاشی‌ های فیروزه ‌ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه نقش بندی شده اند، ۴ گوشه ی مسجد را کاشی ‌های ۶ گوش بزرگ را پر کرده ‌ا ند. نوع دوم، کاشی‌ کاری معرق دوره صفوی (۱۰۲۲ هجری قمری) است که تمامی نمای ایوان، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را با نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه ‌های ثلث با رنگ ‌های سفید، سیاه، آبی، فیروزه ‌ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه‌ ای روشن و قهوه‌ ای سیر و زرد می ‌پوشانده ‌اند.

فضای کلی مسجد عقیق تربت جام مساحتی برابر با ۴۸۴ مترمربع دارد و دارای شبستانی با دیوراهای آجری می باشد. این مسجد شباهت بسیاری به مسجد جامع دارد چرا که دارای طاق های دوطبقه ای در امتداد هر دو رواق خودش می باشد. ۵ رواق درون مسجد عقیق می باشد و رواق های محوری آن در مقابسه با فضای مشابه آن عرض بیشتری را دارا می باشد. بین دو طبقه این رواق ها فضای ارتباطی وجود دارد که در سمت جنوب و شرق آن دیده می شود و زیر طاق ها، لچکی ها، نیم ستون های گوشه و عناصر دیگر با تزئینات گچ بری برجسته بسیار عالی پوشیده شده است و حتی اثر رنگ زرد و آبی را هم می توانید بر روی آن مشاهده کنید. نکته حائز اهمیت درباره این مسجد این است که کاشی کاری ها و گچ بری هایی که برای آن انجام شده متعلق به یک دوره نیست.

رواق محراب مسجد عقیق در تربت جام توسط طاق های بسیار زیبایی از نوع «خوانچه پوش» نیز مسقف شده است و این طاق های گنبدی کوچک روی طاق آهنگ کوتاه نیز قرار گرفته اند. مشابه این طاق‌ ها در فضاهای گوشوار یا غلام گردش‌های گنبد سلطانیه هم دیده می ‌شود و همین خود دلیلی است که بگوییم این مسجد شباهت بسیاری با گنبد سلطانیه دارا می باشد. کارشناسان با توجه به معماری این مسجد گفته اند که تنها دو دهانه غربی گنبد «دهانه‌ های مقابل محراب» با تزئینات گچ ‌بری پوشش یافته است، به‌ طوری که تزئینات گچ‌ بری مطبق اسلیمی لنگه طاق ‌های رواق را ترئین کرده است. پشت طاق ‌های دور قوس‌ های بالا و پائین با نوار کتیبه آراسته شده، بدنه و زیر لنگه‌ ها با طرح‌ های آجری رنگ ‌آمیزی و روی اندود گچ، نقش ‌بندی شده ‌اند.

گوشه ستون های این مسجد دارای ستون های کوچک مارپیچی است که در محدود لنگه های طاق ها با نوعی گچ بری نیز طراحی شده است. روی یکی از پشت طاق‌های زیر گنبد نیز قطعاتی از کاشی سفید و آبی قابل مشاهده است. به طور کلی به نظر می ‌رسد گ چ‌بری ‌ها، نقش‌اندازی ‌ها و تمامی این تزئینات، پیرامون محوطه محراب صورت گرفته و در بقیه بخش های مسجد ما شاهد این چنین گچ بری هایی نیستم. کتیبه ای در داخل مسجد وجود دارد که بر روی زمینه ای از گل ۶ آیه اول سوره الفتح «بسم الله الرحمن الرحیم، انا فتحنا لک مبینا، لیغفر لک الله ما تقدم من نبک… و سائت مصیر» نوشته شده و بر حاشیه بالایی آن هم بخشی از آیات دیگری از سوره قرآن کریم «عم یتسائلون» به خط کوفی تزئین شده است.

---

منبع: مجله گردشگری الی گشت