مهرداد بهار؛ اسطوره‌ اسطوره‌شناسی ایران

 ۲۲ آبان‌ماه سالگرد درگذشت ملک مهرداد بهار زبان‌شناس و اسطوره‌شناس ایرانی است. او پنجمین فرزند محمدتقی بهار «ملک‌الشعرا» بود که ۱۰ مهر  ۱۳۰۸ خورشیدی دیده به جهان گشود. در ۲۱ سالگی پدر خود را از دست داد. مهرداد بهار در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران تحصیل کرد و پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در زمان دانشجویی به خاطر انجام فعالیت‌های سیاسی، دو سال زندانی شد.

او در ۱۳۳۶ خورشیدی موفق به دریافت درجه لیسانس ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد. در فروردین‌ماه سال ۱۳۳۸ به انگلستان رفت و در «مدرسه مطالعات زبان‌های شرقی و آفریقایی» دانشگاه لندن نزد استادانی چون مری بویس، مکنزی و هنینگ به ادامه تحصیل در رشته مطالعات کهن و میانه ایرانی پرداخت.

بهار در ۱۳۴۴ خورشیدی پس از چهار سال مدرک فوق لیسانس خود را گرفت و در ۱۳۴۶ با دفاع از پایان‌نامه خود با عنوان «آفرینش در اساطیر ایران» موفق به دریافت دکترا در رشته زبان شناسی و زبان های ایرانی باستان از دانشگاه تهران شد.

وی پس از بازگشت به ایران به سبب فعالیت‌های سیاسی نتوانست در دانشگاه به‌طور رسمی استخدام شود. به ناچار در بانک مرکزی با عنوان دبیر هیات عامل بانک استخدام شد. در همین زمان به صورت حق التدریسی در دانشگاه تهران نیز تدریس می‌کرد. سپس به صورت کارمند انتقالی از بانک مرکزی، در «بنیاد فرهنگ ایران» به پژوهش پرداخت.

مهرداد بهار در سال ۱۳۵۱- ۱۳۵۲ در «فرهنگستان زبان ایران» موفق به تاسیس پژوهشکده زبان‌های ایرانی میانه و باستان گروه زبان پارسی میانه شد که در آنجا طی هفت سال متون پهلوی بسیاری به یاری او انتشار یافت. در کنار فرهنگستان زبان ایران، در فرهنگستان ادب و هنر ایران گروه اساطیر را با هدف تدوین دانش‌نامه‌ اساطیر ایران تشکیل داد. وی نخستین کسی بود که در ایران به پژوهش درباره اساطیر ایران پرداخت و در این زمینه شاگردان بسیاری پروراند.

زمینه اصلی پژوهش‌های بهار اساطیر و ادیان ایرانی است که در این خصوص بیشتر به بن‌مایه‌های هندواروپایی و تنوع ادیان و آیین‌های ایران باستان و تأثیر اساطیر و ادیان بین‌النهرین بر پاره‌ای از آن‌ها تأکید و توجه دارد.

مهم‌ترین آثار بهار عبارت است از واژه‌نامه بُنْدِهِش، واژه‌نامه گزیده‌های زادِسْپَرَم، اساطیر ایران، جستاری چند در فرهنگ ایران‌ و ادیان آسیایی و نیز چند کتاب برای کودکان که برای فهرست آثار کامل وی به «کتاب‌شناسی دکتر مهرداد بهار» می‌توان رجوع کرد.

کتاب بُندهِش از نظر در بر داشتن مطالب مربوط به اسطوره‌شناسی و علوم پیش از اسلام ایران پرارزش‌ترین و مهم‌ترین اثر پهلوی و بهترین منبع برای دسترسی به واژه‌های زبان پهلوی است. شاید بتوان بندهش را دایرهْ‌المعارف علوم پیش از اسلام و دوره‌ای که رسالاتی درباره‌ موضوعات برگزیده از میان نوشته‌های مقدس تحریر می‌شد، دانست. این اثر، دانش ایران باستان (حتی دوران پیش از زرتشت) را به‌ صورتی ‌که تکامل یافته و به‌ وسیله‌ نسل‌های موبدان منتقل شده است، نشان می‌دهد.
بندهش مجموعه‌ای از مطالب گوناگون است که از منابع مختلف گردآوری و با هم تلفیق شده است؛ بنابراین نمی‌توان نویسنده‌ی واحدی را برای آن ذکر کرد. شاید گردآوری و تألیف کتاب در اواخر دوره‌ی ساسانی انجام گرفته باشد، اما گردآورنده‌ی نهایی شخصی به نام فَرنبَغ بوده است که نام خود را در فصل مربوط به نسب‌نامه‌ موبدان همراه با هم‌عصران خویش «زاداسپرم» و «آذرباد ایمیدان» آورده است که در قرن سوم هجری (نهم میلادی) می‌زیسته‌اند.

پس از فرنبغ هم مطالب دیگری به کتاب افزوده شده، چرا که در پایان فصل آخر کتاب، سال ۵۲۷ پارسی (۱۱۵۸ میلادی) نیز ذکر شده است. علاوه بر آن کتاب دیباچه‌ای دارد که بی‌گمان بعدها بدان افزوده شده است.

«واژه‌نامه بندهشن» نخستین اثر منتشر شده مهرداد بهار است که دربردارنده‌ واژه‌های این متن و برابر فارسی آن‌ها است. وی درخصوص این اثر می‌نویسد: «از هنگامی که تحصیل زبان‌ها و فرهنگ ایران پیش از اسلام را آغاز کردم، با بندهشن آشنا شدم و نزد استاد مقداری مناسب از آن را خواندم. پس از آن هنگامی که درصدد تهیه رساله دکتری بودم، تمام رساله دکتری استاد بیلی را خواندم و با ترجمه انکلساریا مقایسه کردم؛ اما هنوز نارسایی‌های بسیار در شناخت من از بندهشن وجود داشت. واژه‌نامه بندهشن نتیجه این دوران کلنجار رفتن با بندهشن و درنیافتن درست آن است».

مهرداد بهار طراح دیدگاه‌های تحقیقی و فرضیات علمی ارزشمندی در مطالعه‌ اساطیر ایرانی است که بر عمق شناخت ما نسبت به فرهنگ ایرانی تأثیر بسیاری گذاشته است و پژوهشگری که در این عرصه گام می‌نهد، ناگزیر است از آثار این بزرگ‌مرد بهره برد.

وی سرانجام بر اثر بیماری سرطان خون در ۲۲ آبان‌ماه ۱۳۷۳ در سن ۶۵ سالگی درگذشت و در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

منابع:

پژوهشی در اساطیر ایران

گفت‌وگو با مهرداد بهار

کتاب‌شناسی دکتر مهرداد بهار

ادیان آسیایی در عصر باستان

---

منبع: ایسنا