روش‌های ضدبارداری در شرایط اضطرار

در حال حاضر روش‌های گوناگونی برای جلوگیری از بارداری وجود دارد. در عین حال باورهای نادرست بسیاری هم درباره نحوه استفاده از این روش‌ها و روش‌هایی که به هیچ وجه مؤثر نیستند وجود دارد که تعدادی از این باورهای نادرست از این قرارند:
خانم‌ها در طول زمان شیردهی باردار نمی‌شوند
هر چند در زمان شیردهی تخمک‌گذاری در زنان به تعریق می‌افتد اما هیچ تضمینی برای باردار نشدن وجود ندارد و احتمال بارداری در زمان شیردهی وجود دارد.

اگر بلافاصله پس از رابطه زناشویی دوش بگیرند، احتمال بارداری از بین می‌رود
این هم یک باور اشتباه است زیرا اسپرم پس از ورود به محوطه دهانه رحم از دسترس هر نوع شستشودهنده‌ای دور می‌شود.

تنها یک روز در ماه امکان باروری وجود دارد و بقیه ایام ماه بدون خطر است
این یک خطر بزرگ است زیرا همان‌طور که می‌دانید 4 هورمون اصلی در دوره عادت ماهانه دخالت دارند، هورمون FSH LH، استروژن و پروژسترون. تعادل دقیق بین این 4 هورمون تخمک‌گذاری را تنظیم می‌کند و اگر تخمک بارور نشود، عادت ماهانه اتفاق می‌افتد. بنابراین نمی‌توان دقیقاً مشخص کرد چه روزی تخمک‌گذاری انجام می‌شود و روزهای بی‌خطر کدامند زیرا این تعادل هورمونی ممکن است بر اثر عوامل مختلفی از قبیل سن، وزن، استرس، داروها و عوامل دیگر به هم بخورد. اگر زن و شوهری تمایل به انتخاب این روش دارند باید به دقت دوره‌های عادت ماهانه را بررسی کرده و با توجه به علائم و در نظر گرفتن عوامل بیرونی زمان تخمک‌گذاری را مشخص کنند.

باور اشتباه دیگر این است که در صورت در دسترس نبودن کاندوم می‌توان از یک بادکنک یا کیسه پلاستیکی استفاده کرد
اما این‌گونه نیست و امکان پاره شدن این‌ها وجود دارد.

بعضی خانم‌ها بر این باورند با اولین رابطه زناشویی باردار نمی‌شوند
اما این هم اشتباه است زیرا امکان بارداری در هر زمانی که تخمک‌گذاری انجام شود، وجود دارد حتی اگر تجربه اول فرد باشد.

بسیاری از خانم‌ها فکر می‌کنند با خوردن اولین قرص ضدبارداری امکان بارداری از بین می‌رود
در حالی که این‌طور نیست. گاهی لازم است قرص یک دوره کامل 1 ماهه استفاده شود تا احتمال بارداری از بین برود. گاهی پزشک برای اطمینان از عدم بارداری در ماه اول علاوه بر مصرف قرص روش دیگری را نیز همراه آن توصیه می‌کند.

روش‌های ضدبارداری فوری

روش‌های فوری ضدبارداری اشاره به دارو یا وسیله‌ای دارند که مانع تخمک‌گذاری یا لقاح می‌شوند. قرص‌های ضدبارداری فوری با دارویی که برای سقط جنین مصرف می‌شود تفاوت دارند.
زمانی که فرد روابط جنسی محافظت نشده داشته باشد، از روشی برای کنترل بارداری استفاده کرده باشد که از میزان تأثیر آن اطمینان نداشته، مصرف دو یا چند قرص ضدبارداری خود را فراموش کرده باشد، قرص ضدبارداری خود را 3 ساعت دیرتر از زمانی که هر روز قرص را مصرف می‌کرده، بخورد یا از زمان مصرف آخرین قرص ضدبارداری بیش از 72 ساعت گذاشته باشد و در مواردی که فرد مورد تجاوز جنسی قرار می‌گیرد استفاده از روش‌های فوری ضدبارداری گزینه بسیار مناسبی است.

روش فوری کنترل بارداری فقط در موقعیت‌های خاص به کار گرفته می‌شود و نمی‌توان از آن به طور دائم استفاده کرد. برای جلوگیری فوری از بارداری دو روش وجود دارد؛ اول مصرف قرص خوراکی و دوم گذاشتن «آی‌یودی» فرد باید به دنبال استفاده از این نوع قرص‌ها بلافاصله یکی از روش‌های متداول پیشگیری از بارداری را پیش بگیرد. فردی که از «آی‌یودی» استفاده کرده نیاز به استفاده از روش دیگری ندارد. قرص‌های ضدبارداری فوری تخمک‌گذاری را به تعویق می‌اندازند اما نمی‌توانند جلوی انتقال بیماری‌های مقاربتی را بگیرند.
نوع متداول این قرص‌ها Levonorgestrel هستند و قرص‌هایی که از سوی سازمان بهداشت جهانی توصیه شده «یولی پریستال استات»، «لوونورجسترل»، یا ترکیبی از «اتینیل استرادیول به اضافه لوونور جسترل» است. فرد باید یک یا دو قرص را همزمان مصرف کند.
روش فوری دیگر گذاشتن «آی‌یودی» است که به عقیده پزشکان مؤثرترین روش فوری جلوگیری از بارداری است.

تاریخچه روش‌های فوری

در سال 1960 میلادی این روش برای اولین بار برای جلوگیری از بارداری ناخواسته قربانیان تجاوز مورد استفاده قرار گرفت. در این روش پزشکان برای خانمی که مورد تجاوز قرار گرفته بود یک دوز بالای هورمون استروژن تجویز کردند.
هر چند این روش بسیار مؤثر بود اما فرد پس از مصرف دچار عوارض جانبی شدیدی شد. در دهه 70 پزشکان رژیم ترکیبی Yuzpe را جایگزین استروژن با دوز بالا کردند. در این روش دکتر Yuzpe و همکارانش ترکیب دارویی متشکل از اتینیل‌استرادیول و نورجسترل را مورد آزمایش قرار دادند. روش مصرف به صورت دو دوز به فاصله 12 ساعت بود. آن‌ها مشاهده کردند پس از مصرف تغییراتی در لایه اندومتریال رحم ایجاد شد.
از سوی دیگر تحمل این ترکیب دارویی برای فرد نسبت به مصرف استروژن خیلی بهتر بود. به علاوه مصرف استروژن عوارض جانبی شدیدی مانند ترومبوز را به دنبال داشت که با جایگزین کردن این روش از بروز این عوارض هم پیشگیری می‌شد.
این ترکیب دارویی در بسیاری از کشورها بدون نسخه پزشک در اختیار افراد قرار می‌گیرد. در دهه 80 مطالعات پزشکان پیرامون تجویز تنها لوونورجسترل نشان داد به جای مصرف دو دوز ترکیبی به فاصله 12 ساعت، تجویز یک نوبت دارو با دوز 2 برابر در فاصله 72 تا 120 ساعت پس از رابطه جنسی مؤثرتر است. البته هر چه دارو زودتر مصرف شود، احتمال موفق بودن روش بالاتر خواهد بود. به نظر می‌رسد میزان اثربخشی مصرف لوونورجسترل به تنهایی نسبت به روش Yuzpe دو برابر بیشتر باشد. این دارو مانع تخمک‌گذاری می‌شود.
شواهد بسیاری نشان می‌دهد اگر تخمک‌گذاری انجام شده باشد دارو دیگر تأثیر چندانی نخواهد داشت، هر چند برخی دانشمندان با آن موافق نیستند و معتقدند حتی اگر تخمک‌گذاری انجام شده باشد ممکن است مصرف دارو روی لایه اندومتریوم رحم تأثیر بگذارد و مانع لانه گزینی سلول تخم شود.
به تازگی ترکیب یولی پریستال استات با نام تجاری Ella- one در بعضی کشورها با نسخه پزشک ارائه می‌شود. این دارو را می‌توان تا 5 روز پس از رابطه جنسی مصرف کرد و به نظر می‌رسد تخمک‌گذاری را به تعویق می‌اندازد و مانع پاره شدن فولیکول (کیستی که تخمک درون آن قرار می‌گیرد) می‌شود. این دارو به دلیل اینکه نسبت به لوونورجسترل در فاصله زمانی بیشتری می‌تواند مصرف شود مورد توجه قرار گرفته است.
در فوریه 1997 سازمان غذا و داروی آمریکا با هدف تشویق کارخانه‌های داروسازی به ساخت این قرص‌ها، اعلام کرد قرص‌های خوراکی ضدبارداری فوری «اتینیل استرادیول و نورجسترل و یا لوونورجسترل برای استفاده فوری جهت جلوگیری از بارداری ایمن و مؤثر هستند.
اواخر دهه 70 پزشکان استفاده از آی‌یودی را هم به عنوان یک روش غیرهورمونی فوری جلوگیری از بارداری معرفی کردند.

نحوه اثر قرص

این قرص‌ها با جلوگیری از آزاد شدن تخمک، متوقف کردن لقاح یا با جلوگیری از کاشته شدن سلول تخم در دیواره رحم، از بارداری جلوگیری می‌کنند. همچنین این دارو با رقیق کردن مایعات ناحیه واژن مانع رسیدن اسپرم به تخمک می‌شود. لوونورجسترل در یک دوز و به صورت قرص خوراکی تجویز می‌شود. زمان مؤثر مصرف آن حداکثر تا 72 ساعت پس از رابطه محافظت نشده است و البته هر چه زودتر قرص مصرف شود میزان اطمینان از مؤثر بودن آن بیشتر است. مصرف این قرص تا 90 درصد احتمال بارداری را کاهش می‌دهد.

نحوه اثر آی‌یودی

آی‌یودی با ایجاد تغییر در محیط شیمیایی اسپرم و تخمک مانع لقاح آن‌ها می‌شود و از کاشته شدن سلول تخم در دیواره رحم جلوگیری می‌کند. این وسیله باید حداکثر ظرف 5 تا 7 روز پس از آخرین رابطه جنسی گذاشته شود. میزان اثربخشی این روش تا حدود 99 درصد تخمین زده شده است.

این روش‌ها تا چه اندازه مؤثرند؟

اگر این روش‌ها همان‌طور که ذکر شد به کار گرفته شوند، احتمال بارداری را به میزان زیادی کاهش می‌دهند. از هر 8 خانمی که از این روش‌ها استفاده می‌کنند تنها یک نفر آن‌ها احتمال دارد باردار شود. نتایج مطالعات اخیر نشان داده میزان اثربخشی این هورمون در زنانی که دچار اضافه وزن هستند کمتر می‌شود بنابراین برای این گروه استفاده از آی‌یودی توصیه می‌شود.

چه افرادی مجاز به استفاده نیستند؟

داروی هورمونی لوونورجسترل، در زنانی که سلول تخم در دیواره رحم آن‌ها جایگزین شده دیگر اثری ندارد. همچنین خانم‌های باردار مجاز به استفاده از این قرص‌ها نیستند. نتایج مطالعاتی که روی حیوانات انجام شده نشان داده مصرف این هورمون موجب سقط جنین در حیوانات باردار شده است. خانم‌هایی که دچار بیماری مزمنی هستند و برای بیماری‌شان دارو مصرف می‌کنند حتماً باید پیش از مصرف این قرص‌ها با پزشک خود مشورت کنند. افرادی که نسبت به این قرص‌ها حساسیت دارند یا کسانی که مبتلا به آسم هستند نمی‌توانند از این قرص‌ها استفاده کنند. همچنین خانم‌هایی که مبتلا به صرع، سل و ویروس HIV هستند، کسانی که بیماری گوارشی دارند و به عنوان مثال داروی امپرازول استفاده می‌کنند یا افرادی که از بعضی آنتی‌بیوتیک‌ها مانند ریفامپین استفاده می‌کنند نیز مجاز به استفاده از این قرص‌ها نیستند. خانم‌هایی که نوزاد خود را شیر می‌دهند می‌توانند از این قرص‌ها استفاده کنند، هر چند مقدار کمی از هورمون وارد شیر آن‌ها خواهد شد اما مطالعات نشان داده روی نوزاد اثر سوئی ندارد.
در مورد استفاده از «آی‌یودی» خانم‌هایی که دچار عفونت هستند، خونریزی‌های واژینال غیرعادی دارند، به سرطان دهانه رحم مبتلا هستند یا دچار ترومبوسیتوپنی (کمبود پلاکت) شدید هستند مجاز به گذاشتن این وسیله نیستند. همچنین در مواردی که استفاده از یک روش فوری جلوگیری بارداری به علت تجاوز جنسی باشد، گذاشتن آی‌بودی مجاز نیست زیرا در این شرایط فرد در معرض خطر ابتلا به بعضی بیماری‌های مقاربتی مانند سوزاک و کلامیدیا قرار دارد. همچنین گذاشتن آی‌یودی برای خانمی که مشکوک به بارداری او هستیم، مجاز نیست.

آیا این روش‌ها عوارض جانبی دارند؟

شایع‌ترین عوارضی که فرد پس از مصرف این نوع هورمون با آن مواجه می‌شود شامل استفراغ، درد شکمی، احساس خستگی و بی‌حالی، خونریزی غیرعادی واژینال و سردرد است. اگر استفراغ تا دو ساعت پس از مصرف قرص اتفاق بیفتد فرد باید مجدد دوز دیگری از قرص را مصرف کند.
استفاده مکرر از این قرص‌ها ممکن است برای فرد آسیب‌زا باشد و همچنین موجب بی‌نظمی عادت ماهانه می‌شود.
مصرف این قرص‌ها نمی‌تواند جلوی انتقال بیماری‌های مقاربتی مانند ایدز را بگیرد.

---

منبع: هفته نامه سلامت