عوامل، علائم، راه‌های تشخیص و درمان سرطان خون (2)

روش تشخیص لوسمی

اولین قدم برای تشخیص سرطان‌های خون، انجام آزمایش خون CBC (شمارش سلول‌های خونی) است. اگر این آزمایش نشان‌دهنده افزایش یا کاهش بیش از حد گلبول‌های سفید باشد باید آزمایش‌های بیشتری برای بررسی احتمال سرطان خون انجام داد. برای این منظور یک قطره خون محیطی از انگشت بیمار گرفته شده و روی لام آزمایشگاه پهن می‌شود. سپس این خون رنگ‌آمیزی شده و زیر میکروسکوپ مورد بررسی قرار می‌گیرد. با مطالعه مورفولوژی یا ریخت‌شناسی سلول‌های خونی می‌توان وجود لوسمی و نوع آن اعم از لوسمی حاد لنفوئیدی، لوسمی حاد میلوئیدی و ... را تشخیص داد. آزمایش‌هایی مثل فلوسیتومتری، آزمایش‌های مولکولی و آزمایش‌های ژنتیک نیز می‌توانند کنار هم به تشخیص نوع سرطان خون کمک کنند. پس از تشخیص سرطان خون، درمان متناسب با یافته‌های آزمایشگاهی برای بیمار تجویز می‌شود.

ارتباط لوسمی با کم‌خونی

در هر 1 میلی‌متر مکعب خون حدود 5 میلیون گلبول قرمز و 6 تا 8 هزار گلبول سفید وجود دارد. با رشد بی‌رویه و سرطانی شدن گلبول‌های سفید، تعداد گلبول‌های قرمز خون به طور معکوس کاهش پیدا می‌کند. کم‌خونی به معنای کاهش تعداد گلبول‌های قرمز از حداقل قابل قبول برای سن و جنس فرد است. بنابراین کم‌خونی یکی از پیامدهای اجتناب‌ناپذیر لوسمی حاد محسوب می‌شود. البته باید توجه داشت کم‌خونی ده‌ها علت دارد و سرطان فقط یکی از علل آن است. لوسمی‌های مزمن برعکس لوسمی‌های حاد، در بعضی موارد (لوسمی مزمن میلوئیدی) با افزایش غلظت خون (پلی‌سیتمی) همراه هستند. بنابراین بحث کم‌خونی فقط در مورد سرطان‌های حاد خون مطرح است. کم خونی ناشی از سرطان خون معمولاً با علائمی مثل ضعف، بی‌حالی، رنگ‌پریدگی، رخوت و کاهش تمرکز همراه است. بالا رفتن تعداد گلبول‌های سفید خون به تنهایی نشانه سرطان خون نیست، بلکه نوع گلبول سفید افزایش یافته است که نشان می‌دهد فرد به سرطان مبتلا شده یا نه. تعداد گلبول‌های سفید خون در حالت طبیعی به حداکثر 10 هزار عدد در هر میلی‌متر مکعب می‌رسد افزایش گلبول‌های سفید بیش از این میزان می‌تواند در بعضی موارد نشانه واکنش نسبت به یک پدیده التهابی عفونی باشد. در این موارد حتی گاهی تعداد گلبول‌های سفید به 30 تا 40 هزار عدد در هر میلی‌متر مکعب می‌رسد.
برای تشخیص علت افزایش گلبول‌های سفید باید به مورفولوژی با ریخت‌شناسی سلولی توجه کرد. مورفولوژی سلول است که نشان می‌دهد آیا گلبول سفید به دلیل نوعی بیماری عفونی مثل ذات‌الریه یا عفونت کلیه بالا رفته یا بر اثر مصرف استروئیدها (کورتون‌ها) یا سرطان خون و...؟ اگر با بررسی‌های اولیه مشخص شود فرد به لوسمی مبتلاست باید نوع لوسمی اعم از حاد یا مزمن با آزمایش‌های تکمیلی و شرح حال بیمار، تشخیص داده شود. برای درمان لوسمی حاد و مزمن از داروهای شیمی‌درمانی استفاده می‌شود. البته روش درمان برای این دو بیماری متفاوت است. شیمی‌درمانی در لوسمی حاد به شکل سنگین و پرخطر به کار می‌رود اما در مورد لوسمی مزمن معمولاً از داروهای خوراکی شیمی‌درمانی در منزل استفاده می‌شود. با این حال محققان سعی دارند برای درمان سرطان از شیمی‌درمانی فاصله بگیرند و از روش‌های درمانی جدیدتر استفاده کنند.

امید در درمان لوسمی حاد

در دهه اخیر، پیشرفت‌های بسیاری در زمینه درمان لوسمی حاد به دست آمده است. امروزه اغلب موارد لوسمی حاد قبل از فوت تشخیص داده شده و 30 درصد از آن‌ها درمان می‌شوند. در 30 تا 40 درصد از موارد لوسمی حاد نیز می‌توان طول عمر بیمار را از 6 ماه تا چند سال افزایش داد، در حالی که اگر لوسمی به حال خود رها شود، از زمان ایجاد علائم بیشتر از 4 تا 5 هفته بیمار را زنده نگه نمی‌دارد. به طور کلی می‌توان گفت حدود 66 درصد از موارد لوسمی حاد یا درمان می‌شوند یا طول عمرشان افزایش می‌یابد. فقط 23 تا 24 درصد از مبتلایان به لوسمی حاد باقی می‌مانند که با تمام تلاش‌ها در درمان، طی هفته‌های اول از دنیا می‌روند.

کنترل لوسمی با شیمی‌درمانی

درمان‌های مدرن برای بعضی از انواع سرطان‌های خون بسیار موفقیت‌آمیز هستند. حتی بعضی از سرطان‌های خون را می‌توان با ضریب 90 درصد بهبود بخشید. خوشبختانه امروزه تمامی داروهای سرطان خود در ایران موجود هستند. اساس درمان در لوسمی حاد، استفاده از داروهای شیمی‌درمانی است. این داروها تقریباً از 70 سال پیش در دست بشر هستند و تا امروز دستورالعمل استفاده از آن تغییر قابل توجهی نداشته است. از آنجایی که سلول‌های بیمار در لابه‌لای سلول‌های سالم قرار می‌گیرند، مجبور می‌شویم از راه شیمی‌درمانی، سلول‌های بیمار را همزمان با سلول‌های سالم از بین ببریم. باغچه‌ای را در نظر بگیرید که پر از علف هرز شده است. اگر تعداد علف‌های هرز کم باشد می‌توان آن‌ها را با دست جدا کرد اما اگر این علف‌ها به طرز بی‌رویه‌ای باغچه و گیاهان مفید را فرا گرفته باشند شاید مجبور شوید گل باغچه را بسوزانید. در شیمی‌درمانی نیز به اصطلاح، تر و خشک با هم سوزانده می‌شوند تا فرد سلامت خود را بازیابد. داروهای شیمی‌درمانی از غشای سلول عبور می‌کنند و وارد DNA سلول می‌شوند. در این روند، DNA سلول‌های سالم نیز به ناچار از بین می‌رود. برای مبارزه با لوسمی حاد نیاز به یک دوره شیمی‌درمانی 20 تا 25 روزه وجود دارد. طی این دوران، مغز استخوان به طور کامل از بین می‌رود. در این فاصله باید بیمار را از لحاظ آب و الکترولیت‌ها، تغذیه، آنتی‌بیوتیک‌های لازم، خون، پلاکت و ... تحت پشتیبانی قرار داد. بعد از گذشت دوره درمان، سلول‌های سرطانی شکننده می‌شوند اما بعضی سلول‌های طبیعی و اجدادی، خود را در برابر بمباران شیمی‌درمانی، محفوظ نگه می‌دارند. در این مرحله باید به سلول‌های اجدادی، فضا و فرصت رشد داده شود.

درمان هدفمند لوسمی بدون شیمی‌درمانی

امروزه محققان بیشتر بر درمان هدفمند سرطان تأکید دارند. در این روند برعکس شیمی‌درمانی سلول‌های سالم همراه با سلول‌های سرطانی از بین نمی‌روند. در واقع محققان سعی دارند سلول‌های آسیب‌پذیر را بر اساس ساختار ژنتیکی‌شان جدا کنند و دارویی را به کار ببرند که فقط روی گیرنده سلول‌های سرطانی بنشیند. به این ترتیب می‌توان سلول‌های سالم را نگه داشت و فقط سلول‌های سرطانی را از بین برد. فرض کنید سلول‌های سرطانی دارای یک آنتن هستند که به وسیله یک کابل به DNA سلول متصل می‌شود. با قطع این کابل می‌توان از انتقال پیام بین غشای سلولی و هسته سلول جلوگیری کرد و سلول سرطانی را از بین برد. بیش از 15 سال است که تحقیقات روی درمان‌های هدفمند سرطان‌ها ادامه دارد و امید است که این درمان‌ها طی 5 سال آینده برای لوسمی حاد در دسترس قرار بگیرند. خوشبختانه امروزه درمان هدفمند برای لوسمی مزمن میلوئیدی در دسترس است، در حالی که در گذشته این بیماران با شیمی‌درمانی تحت کنترل قرار می‌گرفتند و فقط تعداد گلبول‌های سفید آن‌ها به طور آرایش پایین می‌آمد. امروزه برای مبتلایان به لوسمی مزمن میلوئیدی دارویی وجود دارد که می‌تواند کابل انتقال انرژی به هسته سلول سرطانی را قطع کند. با استفاده از این دارو حدود 70 تا 80 درصد از بیماران سرطان خون میلوئیدی نجات پیدا می‌کنند. حتی می‌توان مصرف دارو را در بعضی موارد بعد از درمان، قطع کرد.

درمان لوسمی حاد با پیوند مغز استخوان

در حال حاضر، امید به درمان قطعی سرطان خود حاد، تنها در پیوند مغز استخوان نهفته است. در این روند درمانی، بعد از یک دوره شیمی‌درمانی سنگین و از بین بردن کامل مغز استخوان و سیستم خونساز فرد، سلول‌های اجدادی دریافتی از بدن یک فرد سالم در مغز استخوان فرد بیمار کاشته می‌شوند. همان‌طور که قبلاً اشاره شد، باغچه‌ای را در نظر بگیرید که پر از علف هرز شده است. پیوند مغز استخوان مانند این می‌ماند که از پس سوزاندن همزمان علف‌های هرز و گیاهان سالم در باغچه مذکور، این بار بذرهای جدید و سالم در باغچه بکاریم. روند درمانی پیوند مغز استخوان بسیار پیچیده و البته زیباست و تاکنون موفقیت‌های شایان تحسینی داشته است. در واقع می‌توان گفت امروزه امید بیماران مبتلا به لوسمی حاد در درمان با پیوند مغز استخوان، دو برابر شده است. لازم به ذکر است که سلول‌های بنیادی اهدایی را عمدتاً از خواهر یا برادر می‌توان دریافت کرد. البته از هر 100 هزار نفر در کره زمین نیز 1 نفر ممکن است با شاخصه‌های سلولی (HLA) فرد بیمار همخوانی داشته باشد. سلول‌های اجدادی به راحتی و بدون آسیب رساندن به فرد سالم از رگ او جدا می‌شوند و با تزریق به بدن فرد بیمار منتقل می‌شوند. بعد از تزریق، این سلول‌های هوشمند به مغز استخوان می‌روند و شروع به رشد می‌کنند.

تأثیر مثبت‌نگری و آرامش روانی در بهبود لوسمی

آرامش و امید در مبارزه با لوسمی نقش مهمی ایفا می‌کنند زیرا بیمار در روند درمان به روحیه قوی نیاز دارد. شخصی که از ابتدای بیماری، روحیه خود را می‌بازد و زندگی را تمام شده می‌بیند، در مقابل یک شخص مثبت‌اندیش، شانس کمتری برای بهبود دارد. مصداق‌هایی مانند باور و توکل به پشتیبانی از فرد کمک می‌کنند و روند درمان را تسهیل می‌بخشند. با این حال نمی‌توان گفت عوامل روانی بر میزان رشد سرطان تأثیر قطعی می‌گذارند، بلکه این موارد تنها نقش کمکی دارند.

---

منبع: هفته‌نامه سلامت - دکتر سید محسن رضوی، فوق تخصص بیماری‌های خون و سرطان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران