نقش «عِلْمِ وَالْمَعْرِفَةِ» در زندگی به سبک انتظار

از دعاهای منسوب به امام عصر(عج) دعای معروف «اللَّهُمَّ ارْزُقْنَا تَوْفِیقَ الطَّاعَةِ» است که به زیبایی هر چه تمام و در فرازهایی کوتاه وظایف منتظران از اقشار و صنوف مختلف را بیان کرده و راه و رسم زندگی به سبک انتظار را نشان می دهد.
از این رو، در سلسله مطالبی شرح فرازهای نورانی و ژرف این دعا مرور می شود:

امام زمان(عج) در ادامه این دعای شریف به خدای متعال بیان می کنند: «وَامْلاَْ قُلُوبَنا بِالْعِلْمِ وَالْمَعْرِفَةِ؛ و دل ما را از دانش و معرفت سرشار كن».

«مِل‏ء:  (بفتح میم) پر كردن. خواه پر كردن با آب باشد یا غیر آن؛ «وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً وَ شُهُباً» (جنّ: 8.) ما آسمان را تفحص كردیم و یافتیم كه با نگهبان ها و شهاب ها پر شده است.  (املاء): پر كردن؛ «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِینَ» (اعراف: 18) (امْتِلاء): پر شدن؛ «یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ»[1]

در آیات از تعلیم و تعلم به یكی از اهداف انبیاء تعبیر شده: «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَكِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَة»[2] اوست كه در میان قوم بى‏كتاب [عرب‏] پیامبرى از میان خودشان برانگیخت كه آیات او را بر آنان مى‏خواند و پاكیزه‏شان مى‏دارد، به آنان كتاب و حكمت مى‏آموزد و حقّا كه در گذشته در گمراهى آشكارى بودند.

در بعضی از كتب حدیثی به خاطر اهمیت تعلیم و تعلم باب مستقلی را به آن اختصاص داده كه از جمله آنها كتاب شریف كافی است كه باب دوم آن به كتاب فضل العلم اختصاص داده شده و احادیث زیادی در مورد علم بیان شده كه از باب تبرك چند نمونه از آنها را در ذیل می آوریم:

سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ أَیُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ كَمَالَ الدِّینِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ أَلَا وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَیْكُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَكُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَیْنَكُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَیَفِی لَكُمْ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ[3] امیر المؤمنین (ع) می فرمود: «اى مردم بدانید كمال دین طلب علم و عمل بدان است، بدانید كه طلب علم بر شما از طلب مال لازم‏تر است زیرا مال براى شما قسمت و تضمین شده. عادلى (كه خداست) آن را بین شما قسمت كرده و تضمین نموده و به شما می رساند ولى علم نزد أهلش نگهداشته شده و شما مأمورید كه آن را از اهلش طلب كنید، پس آن را بخواهید.»

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ عَلَیْكُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اللَّهِ وَ لَا تَكُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِ اللَّهِ لَمْ یَنْظُرِ اللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یُزَكِّ لَهُ عَمَلًا[4] مفضل گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم كه می فرمود: «بر شما باد كه در دین خدا دانشمند شوید و صحراگرد نباشید زیرا آنكه در دین خدا دانشمند نشود خدا روز قیامت به او توجه نكند و كردارش را پاكیزه نشمارد.»

آیت الله العظیم جوادی آملی در توصیف قلب می گوید: «قلب انسان منتظر، ظرف مباركی است كه هر مظروفی شایسته آن نیست. در این دعای شریف هم مظروف شایسته قلب مؤمن معرفی و هم وظیفه منتظران راستین در این موضوع بازگو شده است:

أ. كسب نور علم:

اكتساب علم و خروج از سیاهی نادانی، وظیفه منتظران ظهور امام عصر (عج) است و چون علوم اكتسابی بی تعلیم و تعلّم به دست نمی آیند، از این رو، تعلیم و تعلم و تلاش در جهت كسب علم حصولی و نیز تهذیب دل برای ادراك حقایق با علم حضوری، وظیفه هر مسلمان منتظری شمرده شده است.

ب. كسب نور معرفت:

معرفت اخصّ از علم است و به علمی اطلاق می شود كه با تمییز كامل معروف از غیر خود و ادراك خصوصیات آن همراه است. بر منتظران راستین است كه به اكتساب علم بسنده نكنند و با عمق بخشیدن به گستره علوم به كسب معرفت نایل آیند، كه هر معرفتی علم هست؛ اما هر علمی معرفت نیست.»[5]

معرفت ابعاد مختلفی دارد؛ در بعد انسان شناسی، امام شناسی، پیغمبر شناسی، و خداشناسی و لكن تمام معارف وابسته به شناخت امام است كه در دعای معروفی كه امام صادق (ع) به زراره فرمود این مورد به زیبایی دیده می شود:

ٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ: «إِنَّ لِلْغُلَامِ غَیْبَةً قَبْلَ أَنْ یَقُومَ قَالَ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ یَخَافُ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَى بَطْنِهِ ثُمَّ قَالَ یَا زُرَارَةُ وَ هُوَ الْمُنْتَظَرُ وَ هُوَ الَّذِی یُشَكُّ فِی وِلَادَتِهِ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ مَاتَ أَبُوهُ بِلَا خَلَفٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ حَمْلٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ إِنَّهُ وُلِدَ قَبْلَ مَوْتِ أَبِیهِ بِسَنَتَیْنِ وَ هُوَ الْمُنْتَظَرُ غَیْرَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ أَنْ یَمْتَحِنَ الشِّیعَةَ فَعِنْدَ ذَلِكَ یَرْتَابُ الْمُبْطِلُونَ یَا زُرَارَةُ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنْ أَدْرَكْتُ ذَلِكَ الزَّمَانَ أَیَّ شَیْ‏ءٍ أَعْمَلُ قَالَ یَا زُرَارَةُ إِذَا أَدْرَكْتَ هَذَا الزَّمَانَ فَادْعُ بِهَذَا الدُّعَاءِ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَكَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیَّكَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَكَ لَمْ أَعْرِفْ حُجَّتَكَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَكَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی‏»[6]

اگر كسی امام خویش را شناخت فرقی برای او نمی كند كه امام او حاضر باشد یا غایب؛ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): «اعْرِفْ إِمَامَكَ فَإِنَّكَ إِذَا عَرَفْتَ لَمْ یَضُرَّكَ تَقَدَّمَ هَذَا الْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ»[7] امام صادق (ع) فرمودند: «امام خویش را بشناس كه اگر امام خویش را شناختی با جلو یا عقب افتادن ظهور ضرر و زیانی نخواهی دید.»

پی نوشت:
1-قاموس قرآن، ج‏6، ص: 271؛
2- جمعه، آیه 2؛
3- الكافی، ج1، ص30؛
4- همان، ص31؛
5- امام مهدی(عج)؛ موجود موعود؛
6- الكافی؛ج‏1، ص: 337؛
7- الكافی ج : 1 ص : 371.

---

منبع: پایگاه اطلاه رسانی مرکز تخصصی مهدویت