مرغ‌های هورمونی، توهم یا واقعیت؟
در سال‌های اخیر شاهد پخش اخباری مبنی بر استفاده از هورمون در پرورش دام‌ها و به خصوص طیور بوده‌ایم و گاهی مسائلی همچون بروز كیست‌های تخمدانی و رشد موهای زائد در بدن زنان را به استفاده از مرغ‌هایی كه در پرورش آنها از هورمون‌ها استفاده شده است، نسبت می‌دهند.
اما به راستی در پروش دام و طیور ایرانی از هورمون‌های محرك رشد استفاده می‌شود و در این صورت آیا استفاده از این مواد در مصرف‌كنندگان آثار سوئی بر جای می‌گذارد؟
بیش از 60 سال است كه در دام‌های اهلی از فرآورده‌های موثر در افزایش میزان رشد استفاده می‌شود. این فرآورده‌ها كه تحت عنوان محركین رشد از آنها یاد می‌شود، تركیباتی هستند كه به طور كلی به دو دسته: مواد ضد باكتریایی (آنتی بیوتیك‌ها و پروبیوتیك‌ها) و مواد آنابولیك (استروژن و آندروژن‌ها و هورمون رشد) تقسیم می‌شوند.
در دهه 1940 دانشمندان دریافتند كه افزودن آنتی‌بیوتیك‌ها و تركیبات آنابولیك همانند استروژن مصنوعی به غذای دام و طیور باعث بهبود افزایش وزن در آنها می‌شود و در همان سال‌ها بود كه تولید تجاری آنتی‌بیوتیك‌ها و استروژن‌ها شكل گرفت. در دهه 1950 سازمان غذا و داروی آمریكا(FDA) مجوز مصرف این مواد را در دامپزشكی صادر كرد.
آنتی‌بیوتیك‌ها از طریق تاثیر بر باكتری‌های دستگاه گوارش، و هورمون‌های محرك رشد از طریق افزایش میزان پروتئین‌سازی در بدن دام و طیور، اثرات خود را اعمال می‌كنند.
هورمون‌های محرك رشد (آنابولیك) كه در دام و طیور مصرف می‌شوند، شامل هورمون رشد گاوی (BST)، آندروژن‌ها، استروژن و پروژسترون هستند. از سال‌ها قبل مشخص شده كه هورمون رشد، عمده‌ترین هورمونی است كه باعث تغییر در میزان ترشح شیر در بخش اعظم دوره ی شیردهی در گاو می‌شود و تزریق روزانه آن باعث افزایش تولید شیر خواهد شد.
در حال حاضر، استفاده از هورمون رشد از 3 تا 4 هفته بعد از زایمان گاو شروع می شود و تا حدود 40 هفتگی با فواصل روزانه یا هفتگی ادامه می‌یابد. تزریق هورمون رشد همچنین باعث افزایش وزن بره‌ها و گاوهای در حال رشد می‌شود. این افزایش وزن همراه با افزایش تجمع پروتئین، كاهش محتوی چربی و بهبود ضریب تبدیل غذایی است.
یك پروتئین بی‌خطر
هورمون رشد گاوی، یك پروتئین است و مشابه با تمام پروتئین‌های موجود در رژیم غذایی انسان‌ها، تحت تأثیر آنزیم‌های گوارشی به واحدهای سازنده‌اش یعنی اسیدهای آمینه تجزیه می‌شود.
اما نكته قابل توجه این است كه به‌طور طبیعی، حتی در شیر گاوهایی كه از این هورمون استفاده نكرده‌اند، نیز مقادیر مختلفی از BST یافت می‌شود و در شیر گاوهایی كه BST را به‌صورت تزریقی دریافت می‌كنند، هیچ افزایشی در مقدار این هورمون مشاهده نشده است.
از سوی دیگر تحقیقات نشان می‌دهد BST موجود در شیر به‌عنوان خطری برای مصرف كنندگان محسوب نمی‌شود. این هورمون، یك هورمون پروتئینی بزرگ است كه از دستگاه گوارش جذب نمی‌شود و بعد از تجزیه هم هیچ عملكرد بیولوژیكی در انسان ندارد.
این تركیب، تنها بعد از تزریق مستقیم به گاو فعال می‌شود و شیر دام‌های درمان شده با BST ، از تمامی‌جهات شبیه به شیر دام‌های درمان نشده است.
بنابر اعلام FDA مصرف کردن BST موجود در شیر دام‌ها توسط انسان، مشكلی ایجاد نمی‌كند و حتی تلاش‌های انجام گرفته به منظور تحریك رشد در كودكان مبتلا به كوتولگی ناشی از كم‌كاری غده ی هیپوفیز با استفاده از تزریق BST ، به طور كلی با شكست روبرو شده است.
اما علاوه بر این هورمون، در گاوهای گوشتی از دو هورمون طبیعی جنس ماده یعنی استروژن و پروژسترون و یك هورمون طبیعی جنس نر یعنی تستوسترون، به عنوان هورمون‌های محرك رشد استفاده می‌شود.
نتایج به دست آمده نشان داده‌اند كه باقیمانده دارویی در گوشت دام‌هایی كه از استروژن و پروژسترون استفاده كرده‌اند، بسیار ناچیز است، در حالیکه تولید روزانه این هورمون‌ها در بدن انسان بسیار بیشتر از مقداری است كه ممكن است همراه با گوشت دام وارد بدن انسان شود. به طوری كه یك قطعه ی 500 گرمی از گوشت دام درمان شده با استروژن، حاوی مقدار استروژنی است كه 15 هزار بار كمتر از متوسط تولید روزانه این هورمون در بدن مردان و چندین میلیون بار كمتر از میزان تولید آن در زنان آبستن است.
حتی در حساس‌ترین گروه های انسانی (پسران نابالغ)، مقدار استروژن اضافی كه از طریق مصرف گوشت دام درمان شده با این هورمون دریافت می‌گردد، 1000 بار كمتر از میزان تولید روزانه این هورمون است.
با این تفاصیل مشخص می‌شود كه هورمون‌های رشد و استروئیدهایی كه به منظور تحریك رشد در دام و طیور مصرف می‌شوند، برای اینكه بتوانند اثرات خود را اعمال نمایند، باید از طریق تزریق وارد بدن دام و طیور شوند.
حال سئوال اینجاست كه آیا ممكن است هر روز فقط در ایران به حدود 600 میلیون قطعه جوجه ی گوشتی، استروئید یا هورمون رشد تزریق شود؟ مسلما پاسخ به این سؤال منفی است و حتی در صورت عملی بودن، عوارض سوء ناشی از استرس وارد شده به طیور خیلی بیشتر از اثرات مفید این هورمون‌ها در افزایش رشد برآورد می‌شود.
از سوی دیگر پیشرفت های حاصل در امر تغذیه و اصلاح نژاد جوجه‌های گوشتی، موجب افزایش سرعت رشد و كاهش دوره پرورش در دو دهه ی گذشته شده است، به گونه‌ای كه سن كشتار جوجه‌های گوشتی از 70 روز در اوایل دهه 1970 به 40 روز در سال‌های آخر قرن بیستم كاهش یافته است و مدت زمان لازم جهت رسیدن به وزن مطلوب قابل عرضه به بازار، هر ساله حدود نصف روز كاهش می‌یابد.
اما متاسفانه این افزایش سرعت رشد طیور گوشتی مشكلاتی را هم به همراه دارد. اختلالات متابولیكی (سندرم مرگ ناگهانی، اختلالات و اشكالات اسكلتی و سندروم آسیت) و افزایش تلفات از جمله این مشكلات است.
در این میان سندرم مرگ ناگهانی (SDS) یكی از علل اصلی خسارات اقتصادی در صنعت پرورش مرغ گوشتی در سراسر دنیا است كه در پرندگان دارای رشد بسیار سریع اتفاق می‌افتد.
از این رو امروزه یكی از مباحث داغ صنعت پرورش طیور، به كارگیری روش‌های كنترل شده ی كاهش سرعت رشد در مراحل خاصی از دوره پرورش طیور است، لذا مطرح شدن موضوع استفاده از هورمون‌ها در پرورش طیور به منظور افزایش سرعت رشد، موضوعی نادرست به نظر می‌رسد.
علاوه بر این موارد تحقیقات نشان داده است كه برخلاف دام‌های اهلی، با مصرف هورمون‌ها در طیور، مقادیر زیادی از خوراك تبدیل به ذخیره چربی در لاشه می‌گردد كه از نظر اقتصادی به نفع تولیدكنندگان نیست و به دلیل بالا بردن احتمال مشكلات قلبی، سلامت مصرف‌كنندگان را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
دست‌اندركاران پرورش طیور در ایران با استناد به مجموعه ی این عوامل، عنوان می‌كنند كه تنها در شرایط تحقیقاتی و آن هم برای بررسی اثرات فیزیولوژیك در این صنعت، از هورمون‌ها استفاده می‌شود، نه به منظور افزایش رشد طیور و تولید تخم‌مرغ.
مسعود حاج محمد حسینی- كارشناس ارشد پرورش طیور
