ترجمه‌ی فیلم «محمدرسول‌الله»‌ تا سریال «اوشین»

گفت‌وگو با حسین شایگان پس از ‌٣٠ سال فعالیت /‌١/

حسین شایگان از سال 1353 ترجمه فیلم را شروع كرد؛ سال‌هایی كه به گفته وی دوبله در ایران دوران شكوفایی‌اش را طی كرده بود و به افول خود نزدیك می‌شد.

او مترجمی است كه كارهای بسیاری را در پرونده كاری‌اش ثبت كرده است و اغلب آن‌ها نیز در زمره‌ی فیلم‌ها و سریال‌های به یادماندنی تلویزیون ایران قرار می‌گیرند.

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، حسین شایگان فیلم «محمد رسول‌الله» را ترجمه كرده است؛ فیلمی كه به گفته خودش در سال 58 با هزینه و سر و صدای خاصی دوبله شد. او كه ترجمه‌ی كارهای فاخری چون آثار كوروساوا و فیلم‌های اقتباسی از كتاب‌های چارلز دیكنز و «پدرخوانده یك» را بر عهده داشته، در عین حال ترجمه سریال معروف «اوشین» (سال‌های دور از خانه) را در پرونده كاری خود ثبت كرده است.

این مترجم پیشكسوت ترجمه سریال «اوشین» را در زمره‌ی كارهای سطحی و عامه پسندش قرار می‌دهد و در عین حال بر این نكته اذعان دارد كه شاید «اوشین» خیلی بیشتر از «سریر خون» كوروساوا مخاطب داشته است.

ترجمه‌ی كارتون‌هایی چون «حنا»، «نل» و «هاچ زنبور عسل» را نیز حسین شایگان برعهده داشته است، كارتون‌هایی كه دوران كودكی را برای بسیاری زنده می‌كند؛ اما شاید كمتر كسی به نام مترجم آن‌ها حتی برای دقایقی كوتاه فكر كرده‌ باشد و در بهترین حالت تنها یافتن نام دوبلوربوده كه ذهن‌های كنجكاو كودكان آن روزها را به سمت خود كشانده است.

شایگان تاكنون بالغ بر 4 هزار ساعت فیلم ترجمه كرده و روزهایی بوده است كه در سال‌های 56، ماهی 50 ساعت هم ترجمه فیلم انجام داده است.

حسین شایگان دوران تحصیل خود را در كشور انگلستان گذرانده و اتفاقا از همان زمان به كار ترجمه علاقه داشته است. او حتی در دوره سربازی‌اش هم به عنوان مترجم خدمت كرده است.

****

این مترجم اینك در 60 سالگی به یاد روزهای نخستی كه فعالیت در رشته دانشگاهی‌اش، مهندسی شیمی را كنار گذاشت و به ترجمه فیلم روی آورده با خبرنگار سرویس تلویزیون خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) سخن گفت.

او تعریف كرد: «شخصی به من گفت اگر كار ترجمه انجام می‌دهید، كاری هست كه درآمد بهتری دارد. بنابراین مرا به استودیو «كاسپین» معرفی كردند و در نهایت ترجمه قسمتی از سریال «آیرون ساید» با عنوان «اركیده سیاه»‌، برای نخستین بار برعهده من سپرده شد.»

شایگان در این گفت‌وگو ادامه داد: دوبله سریال «آیرون ساید» را محمود قنبری بر عهده داشت؛ شخصی كه پس از مطالعه دو صفحه از متنی كه در بدو امر به حسین شایگان سپرده شده بود، او را مناسب ورود به عرصه ترجمه فیلم تشخیص داد.

شایگان پس از مدتی فعالیت در حوزه ترجمه‌ی فیلم، كار در رشته مهندسی شیمی را رها كرد و تماما به سراغ ترجمه فیلم رفت.

وی در این باره گفت: این كار در آن زمان هم به لحاظ اقتصادی از فعالیت در رشته مهندسی شیمی بهتر بود و هم كاری فرهنگی بود؛ برای من خیلی جالب بود كه می‌توانستم نتیجه كارم را ببینم.

مهمترین فیلمی كه حسین شایگان قبل از انقلاب ترجمه كرد، «ال سید» بود كه برای دومین بار در ایران دوبله ‌می‌شد.

او از ترجمه فیلمی مستند با موضوع زندگی «چارلی چاپلین» كه در سال 56 آن را ترجمه كرد نیز به عنوان یكی از بزرگترین كارهایش یاد می‌كند؛ شایگان در ترجمه این فیلم به هیچ وجه مادیات را ملاك قرار نداد و از صاحبان فیلم خواست تا زمان كافی برای ترجمه آن در اختیارش قرار دهند.

حسین شایگان از سال 65 به توصیه پزشك كارش را تغییر داد و به همان مهندسی شیمی بازگشت؛ اما پس از چند سال مجددا كار ترجمه فیلم را ادامه داد.

او در حال حاضر به عنوان كارشناس در اتاق ترجمه واحد دوبلاژ سازمان صداوسیما به مدت سه روز در هفته حضور دارد و به گفته‌ی خودش برای فرار از آلزایمر، ماهی 4 – 5 فیلم را هم ترجمه می‌كند؛ شایگان در سن 60 سالگی دیگر ترجمه سریال‌ها را بر عهده نمی‌گیرد، چرا كه ایده‌ای مبنی بر این كه «وقتی پذیرفتی تا آخرش باید بروی» این مساله را برای او دشوار می‌كند.

او در ارائه‌ی تاریخچه‌ای از ترجمه فیلم در ایران به ایسنا گفت: در گذشته كار ترجمه فیلم بسیار بی در و پیكر بود و كلاس ودوره‌ای برای گذراندن وجود نداشت. این گونه نبود كه كسی برای ورود به این حوزه باید در تست و آزمونی شركت می‌كرد و پس از قبولی و اطمینان از داشتن توانایی، كار خود را آغاز می‌كرد.

وی یادآور شد: در گذشته ورود به عرصه ترجمه فیلم تنها از طریق معرفی شخص به استودیوها ممكن بود. برای مثال، خود من وقتی به این عرصه وارد شدم، كسی از من نپرسید، چقدر زبان می‌دانم و اگر قضاوتی هم در خصوص توانایی افراد صورت می‌گرفت، بر اساس دانسته‌های فارسی بود.

به گفته‌ی حسین شایگان در گذشته ملاك كارآمدی یك مترجم فیلم، خوب نوشتن و اندازه نوشتن بود و كارهای كارشناسی صورت نمی‌گرفت.

این پیشكسوت ترجمه به جلساتی كه در زمان ریاست مجتبی كدخدازاده، مدیر اسبق واحد دوبلاژ برای نظام‌مند شدن ترجمه فیلم برگزار شد، اشاره كرد و افزود: از وقتی شورای ترجمه تشكیل شد،‌ ما آزمایش كردن كارهای مترجمان موجود به صورت رندوم را آغاز كردیم وعده‌ای حتی پس از این كه كارهایشان چك شد، ترجمه فیلم را رها كردند.

از آن زمان به بعد هر كس كه قصد ورود به واحد دوبلاژ را به عنوان مترجم داشت، در صورت قبولی در تست گرفته شده، به كار مشغول می‌شود.

حسین شایگان معتقد است: ترجمه فیلم در گذشته به صورت دقیق و كامل انجام نمی‌شد، بلكه استنباطی بود؛ فیلم را می‌دیدند و با برداشت خود ترجمه می‌كردند.

اما در دهه 40 و 50 كه اوج دوبله بود یكسری مترجمان متبحر، وظیفه ترجمه فیلم‌ها را برعهده گرفتند كه در زمره‌ی بهترین‌ها بودند.

وی از افرادی چون محسن مهدوی، پرویز دوایی، دانشور، مشیری، فلاتی و درخشان‌پور به عنوان افرادی كه طی سال‌های 40 و 50 كار ترجمه انجام می‌دادند، نام برد.

به گفته‌ی شایگان در آن سال‌ها عمده فیلم‌های تلویزیون در استودیوهای بیرون از سازمان دوبله می‌شد و دوبلورها همزمان با سینما، در تلویزیون همكاری داشتند؛ اما ترجمه فیلم در سینما و تلویزیون تفكیك شده بود.

شایگان از ورود ویدئو به كشور به عنوان نقطه عطفی در حوزه ترجمه فیلم یاد كرد و افزود: دوبله ویدئو ابتدا برای ویدئو كلوب‌ها در چند استودیو شروع شد. این در زمانی بود كه در تلویزیون دوبله به شیوه سنتی انجام می‌شد.اواخر دهه‌ی 60 تلویزیون هم تدریجا دوبله ویدئویی را آغاز كرد.

وی ادامه داد: در اوایل دهه 60 ، افرادی بودند كه فیلم‌ها را می‌آوردند و به اسم خود ثبت می‌كردند؛ بی‌آن كه رایت آن را خریداری كنند. آن‌ها از ترس این كه مبادا كپی فیلم‌شان به فروش برسد، نسخه‌هایی با كیفیت بسیار پایین را در اختیار مترجمان فیلم قرار می‌دادند. بدین ترتیب كیفیت پایین فیلم‌ها و شنیدن از راه دور، كار ترجمه فیلم را به شدت سخت می‌كرد.

با این حال به اعتقاد وی در آن دو ـ سه سال فیلم‌های خوبی دوبله شد كه از میان آن‌ها می‌توان «مردی برای تمام فصول» را نام برد. این فیلم كه توسط خود شایگان ترجمه شد، شرایط سختی را در دوبله گذراند، اما كیفیت قابل قبولی داشت.

شایگان گفت: در حال حاضر با ورود سی‌دی و دی‌وی‌دی، تكنولوژی پیشرفت كرده است و شاید زمانی برسد كه به كپی كشیدن از فیلم هم نیازی نباشد.

*****

به گفته حسین شایگان روال تلویزیون در بخش ترجمه، ایده آل نشده،اما مطلوب است. در حال حاضر قسمت‌هایی از فیلم‌ها توسط كارشناسان دیده می‌شود و بر اساس خلاصه داستان ارائه شده مترجم انتخاب می شود؛ در تعیین دستمزدها هم این مساله لحاظ می‌شود.

وی ابراز امیدواری كرد: با شناساندن ترجمه فیلم به مدیران، شاید وضعیت این حوزه بهبود یابد.

شایگان گفت: از آقای بزرگی(مدیر واحد دوبلاژ) خواستم ترجمه را به مدیران تلویزیون معرفی كند. مدیران تلویزیون دوبله به صورت كلی می‌بینند و توجهی به ترجمه فیلم ندارند و این در حالیست كه ترجمه فیلم كاری تخصصی است و با ترجمه متن و كتاب كاملا متفاوت است.

حسین شایگان به سال‌هایی كه دوبله ایران عنوان اول یا دوم دنیا را داشت، اشاره كرد و به ایسنا افزود: در آن سال‌ها حوزه ترجمه فیلم توانایی داشت تا افراد متبحر را جذب خود كند. اما الان این توانایی وجود ندارد. الان به دلیل مسائل اقتصادی و غیره بسیاری از افراد توانمند جذب این كار نمی‌شوند.

وی در عین حال گفت: در حال حاضر تلاش صورت می‌گیرد تا سطح كار ترجمه به حدی برسد كه افراد توانا از حوزه‌های دیگر نیز وارد این بخش شوند.

*****

حسین شایگان درباره‌ی بزرگداشت 60 سال دوبله در ایران»یادآور شد: در دوران آقای كدخدازاده جلسه‌ای در اسفند ماه 83 تشكیل شد. قرار بود بزرگداشت 60 ساله دوبله در ایران برگزار شود. حتی معاونت فرهنگی – هنری شهرداری موافقت كرد تامین هزینه‌ها و امكانات این بزرگداشت را بر عهده بگیرد . مقدمات انجام این كار با انتخاب ریاست جمهوری همزمان و به بعد موكول شد.

شایگان با بیان این كه با گذشت 28 سال از انقلاب اسلامی، حجم كار بسیار بالا رفته است، خاطرنشان كرد: در حال حاضر 5 شبكه به انظمام استان‌ها نیازمند دوبله فیلم هستند. در بخش خصوصی نیز چند استودیو مشغول به كار هستند.این حجم كار اگر با افزودن نفرات همراه نباشد، باعث می‌شود كه این افراد با سرعت بیشتر كار كنند كه در پاره‌ای موارد به افت كیفی منجر می شود.

این مترجم فیلم به تغییر وضعیت و كوچك شدن ابعاد دوبله فیلم در كار سینما اشاره و اظهار كرد: در گذشته‌ افرادی به عنوان صاحبان فیلم، هر سال اقدام به خرید تعدادی فیلم می‌كردند و نهایت تلاش خود را صرف دوبله خوب و اكران بهتر آنها می‌كردند.

دوبله فیلم مراحل مختلفی را می‌گذارنند و معمولا نمایش فیلم خوب با دوبله برتر سود قابل توجهی نیز همراه داشت، درنتیجه پرداخت دستمزدهای مناسب توسط صاحب فیلم مقدور بود

*****

به گفته‌ی حسین شایگان، در حال حاضر تز بخش خصوصی این است كه چون دوبله یك فیلم برایشان سودآوری، چندان ندارد با هزینه اندك باید كار دوبله ترجمه انجام شود.

وی ادامه داد: ممیزی و معیار خاصی هم برای دوبله و ترجمه فیلم در بخش خصوصی وجود ندارد تا از سوی متولی این بخش پیگیری شود و فیلمها با كیفیت بهتر ارائه شوند.

حسین شایگان خود را در زمره‌ی مترجمان قرار داد كه دیالوگ‌ها را مطابق متن اصلی ترجمه می‌كنند و ‌افزود: ایرانی كردن دیالوگ‌ها غالبا بر عهده مدیران دوبلاژ قرار دارد البته این كار بیشتر درگذشته و در مورد فیلم‌هایی كه برای سینماها دوبله می‌شد انجام گرفت.

وی هم‌چنین در پاسخ به این پرسش كه آیا در گذشته نیز شغلی به نام ویراستار وجود داشته است، گفت: در گذشته فیلم‌ها چندان تغییر داده نمی‌شدند و اگر فیلمی مناسب پخش نبود، اصلا برای پخش از تلویزیون انتخاب نمی‌شد.

این مترجم فیلم در پاسخ به این پرسش كه آیا مترجمان بر اساس ضوابط فرهنگی كشور مجاز هستند دیالوگ‌ها را تغییر ‌دهند یا این كار تماما بر عهده ویراستار گذاشته می‌شود، اظهار كرد: گاه كلمات بسیار مستهجنی در فیلم‌های آمریكایی شنیده می‌شود كه ما به عنوان مترجم آن‌ها را تغییر می‌دهیم. تغییر این الفاظ هیچ تغییری در مفهوم فیلم ایجاد نمی‌كند.

شایگان همچنین در پاسخ به این پرسش كه آیا تغییر مناسبات شخصیت‌ها نیز بر عهده مترجمان فیلم‌ها است،‌گفت:‌ تغییر روابط افراد، داستان فیلم وغیره بر عهده مترجم نیست.

به گفته وی اغلب فیلم‌هایی كه در دنیا ساخته می‌شوند، با محدودیت‌های پخش از تلویزیون ایران مواجه هستند.