با داروهای تقلبی چه کنیم؟

بحث مبارزه با داروهای قاچاق و تقلبی در کشور، از مواردی است که هر از چند گاهی با درجات مختلف قدرت و ضعف تکرار می‌شود. با این وجود با نگاهی به عملکرد وزارت بهداشت در دوره فعلی به نظر می‌رسد این مبارزه وارد مرحله‌ای جدی‌تر شده است.

در این مقاله کوتاه سعی شده است با نگاهی به بیرون از مرزها، وضعیت داروهای تقلبی در کشورهای دیگر به تصویر درآید تا شاید از این رهگذر بابی جدید بر این موضوع گشوده شود.

باید پذیرفت که تولید و توزیع داروهای تقلبی، مشکلی جهانی است. بسیاری از محموله‌های دارویی كه در دنیا خرید و فروش می‌شوند تقلبی هستند. با وجود اینكه محاسبه سهم واقعی داروهای تقلبی از تجارت جهانی دارو دشوار است، اما تخمین زده می‌شود كه به طور میانگین حدود 10 درصد تجارت جهانی دارو را داروهای تقلبی شكل می‌دهند.

هر چند كه تمامی‌ كشورهای دنیا هر یك به نوعی با این پدیده مواجه هستند، اما كشورهای در حال توسعه لطمات بیشتری را از این بابت متحمل می‌شوند. بر اساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت، متأسفانه حدود 25 درصد از داروهای مورد استفاده در كشورهای در حال توسعه را داروهای تقلبی تشكیل می‌دهند. در بعضی از كشورها این رقم حتی به بیش از 50درصد از سهم بازار مصرف دارو می‌رسد.

داروی تقلبی چیست؟

برای اینكه بتوانیم دید درستی نسبت به تجارت داروهای تقلبی داشته باشیم در ابتدا لازم است تعریف مناسب و یكپارچه‌ای از آن ارائه نماییم. بر همین اساس سازمان بهداشت جهانی داروهای تقلبی را اینگونه تعریف می‌كند: «داروهایی كه به صورت عمدی، به لحاظ هویت و منشأ دارای برچسب اشتباه هستند.»

و یا به عبارت دیگر فراورده‌ای غیر استاندارد كه با كیفیت، ایمنی و كارایی كمتر از نمونه‌های استاندارد تهیه و توزیع می‌شوند. تقلب دارویی، هم در مورد نام‌های تجاری و هم در مورد اشكال ژنریك صورت می‌گیرد.

بعضی از آنها دارای مواد موثره به صورت صحیح، اما در بسته‌بندی‌های جعلی (تقلید از بسته‌بندی یك مارك تجاری معتبر) هستند، بعضی دیگر مواد تشكیل‌دهنده اشتباه دارند و یا گاهی بدون ماده موثره و یا با مواد موثره ناكارآمد ارائه می‌شوند.

دامنه تجارت داروهای تقلبی

سازمان بهداشت جهانی در سال 1984 شروع به گردآوری اطلاعات مربوط به داروهای تقلبی نمود.

متأسفانه بسیاری از این گزارش‌ها از دقت لازم برخوردار نیستند. داده‌ها نشان می‌دهد، تعداد معدودی از كشورها، حاضر به در اختیار گذاشتن اطلاعات مربوط به موارد شناسایی شده ی داروهای تقلبی هستند.

این سكوت خود یكی از مهم ترین عوامل تشویق‌كننده تولیدكنندگان و عرضه‌كنندگان این فرآورده‌ها برای ادامه فعالیت است.

حتی در بریتانیا كه قوانین مدون و نهادهای نظارتی مناسب در آن فعال است نیز سكوت رسانه‌ای در مورد میزان داروهای تقلبی از سوی دولت مشهود است. دلیل رسمی ‌كه برای این سكوت اعلام می‌شود این است كه با قطع مصرف دارو به خاطر ترس از تقلبی بودن آن،‌ خطرات بیشتری بیماران را تهدید می‌كند.

هر چند كه سخنگوی انجمن صنایع دارویی بریتانیا (ABPI) دلیل اصلی این سكوت را به گونه دیگری توضیح می‌دهد. او می‌گوید: «كار دشواری است كه بدون آسیب رسیدن به تجارت قانونی، یک مشكل اعلام ‌شود.» به بیان دیگر آنها معتقدند درآمد بیشتری از اختیار سكوت حاصل می‌شود!

طبیعی است که در كشورهایی كه قوانین و دستگاه‌های اجرایی و نظارتی از قدرت كافی برخوردار نیستند، تجارت فرآورده‌های تقلبی گسترده‌تر است.

عواملی نظیر كمیاب بودن و یا عرضه نامنظم داروهای اساسی و یا فروش بی‌‌قاعده و نیز قیمت بالا و نامتعارف، دلایلی برای گسترش تجارت داروهای تقلبی است.

با این وجود با افزایش كیفیت بسته‌بندی و بهبود ظاهری محصولات تقلبی، این فرآورده‌ها به صورت گسترده‌ای در بازار دارویی كشورهای پیشرفته نیز عرضه می‌شوند.در مورد كشورهای در حال توسعه و جهان سوم نیز آمار نه‌چندان مستندی از وضعیت داروهای تقلبی در دسترس است.

به عنوان مثال: داروهای تقلبی 40 تا 50 درصد بازار دارویی نیجریه و پاكستان را به خود اختصاص داده‌اند.

گزارش‌ داروهای تقلبی در كشورهای صنعتی بیشتر مربوط به داروهای جدید و گران قیمت و داروهای موثر بر شیوه زندگی نظیر هورمون‌ها، استروئید‌ها و داروهای ضد حساسیت است.در حالی‌كه در كشورهای در حال توسعه بیشتر موارد مربوط به داروهای مورد استفاده در درمان بیماری‌های خطرناك و تهدید‌كننده حیات است؛ بیماری‌هایی نظیر مالاریا، سل و ایدز.

پیامدهای مصرف داروهای غیراستاندارد و تقلبی

نتیجه مصرف مداوم داروهای غیراستاندارد می‌تواند منجر به ناکارآمدی و شكست درمان، مقاومت دارویی و در بعضی از موارد حتی مرگ شود.

برای مثال در سال 1995، 2500 نفر در كشور نیجریه در اثر دریافت واكسن مننژیت تقلبی فوت نمودند، و یا مصرف شربت استامینوفن كه در داخل آن دی‌اتیلن گیكول بكار رفته بود، باعث مرگ بیش از 500 بیمار كه اكثر آنها كودك بودند، در چند كشور از جمله هند، بنگلادش، هائیتی، نیجریه و آرژانتین شده است.

علاوه بر تبعات سنگین مصرف داروهای تقلبی برای بیماران، تبعات اجتماعی توزیع و عرضه این فرآورده‌ها در جامعه نیز بسیار مهم و قابل توجه است، از آن جمله می‌توان به بی‌اعتمادی كادر درمان نسبت به سلامت و كارآیی داروهای موجود در بازار دارویی و كاهش اعتماد عمومی ‌نسبت به اثربخشی و سلامت داروها و در نتیجه اثرات زیانبار اقتصادی این موضوع بر تولیدكنندگان قانونی دارو، اشاره نمود.

عوامل تشویق‌كننده تولیدكنندگان داروهای تقلبی

تولید محصولات غیراستاندارد و تقلبی، نیاز به امكانات و ابزارآلات گسترده‌ای ندارد. بیشتر تولیدكنندگان داروهای تقلبی این كار را در فضاهای كوچك و مخفی و كارگاه‌های غیر استاندارد انجام می‌دهند. تولید داروهای تقلبی، تجارتی پُرسود است.

تقاضای زیاد بازار از سویی و هزینه پایین تولید، دو عامل موثر بر تشویق افراد سودجو برای این كار است. در بسیاری از كشورها، نبود یك قانون بازدارنده مناسب و یك سیستم نظارتی دقیق و كارآمد باعث شده است كه تولیدكنندگان داروهای تقلبی بدون ترس از عواقب توقیف و پیگرد قانونی به تولید این فرآورده‌ها اقدام نمایند.

برای مثال گزارشی از سوی سازمان بهداشت جهانی منشأ حدود 35 درصد از داروهای تقلبی جهان را كشور هند معرفی می‌كند و حداقل 11 ایالت در هند فاقد آزمایشگاه‌های كنترل كیفی دارو هستند.

راهكارهای شناسایی داروهای تقلبی

سازمان بهداشت جهانی به تمامی‌ كشورهای دنیا توصیه می‌كند اقدام به تنظیم قوانین مناسب و اجرای دقیق آن نمایند تا حتی‌المقدور راه برای سوءاستفاده افراد سودجو از خلأ قانونی و نظارتی دستگاه‌های اجرایی، وجود نداشته باشد.

به علاوه هر یك از كشورهای درگیر با این معضل نیز شروع به تلاش برای كاهش عرضه داروهای تقلبی نموده‌اند. به عنوان مثال كشور نیجریه واردات دارو از 30 كشور دنیا را ممنوع كرده است و یا در پرو وزارت بهداشت فعالیت اطلاع‌رسانی را به منظور آگاه‌سازی مردم از خرید دارو از داروخانه‌های مجاز آغاز نموده است.

كشورهای صنعتی دنیا نیز راهكارهای گوناگونی را برای جلوگیری از ورود یا عرضه فرآورده‌های تقلبی تجربه نموده‌اند. بعضی از فناوری‌های مورد استفاده، ساده و قابل پیاده‌سازی در تمام كشورهای دنیا هستند از جمله روش ارزیابی رنگ‌سنجی كه برای تشخیص نمونه اصل داروهای ضد مالاریا با موفقیت همراه بود و یا استفاده از هولوگرام و باركد از دیگر راهكارهای مورد استفاده است.

سازمان غذا و داروی آمریكا نیز به كارخانه‌های داروسازی توصیه می‌كند تا از فناوری RFID (شناسایی از طریق امواج رادیویی) استفاده نمایند. اساس این فناوری بر قرار دادن یك ریز پردازنده بسیار كوچك در داخل بسته‌بندی دارویی است كه بدون نیاز به باتری یا منبع انرژی درونی، اطلاعات مربوط به دارو (مانند مكان تولید و طریقه عرضه در بازار) را در اختیار كاربر قرار می‌دهد.

علاوه بر تمام موارد ذكر شده، در سال 2005 ، دفتر منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت، در حاشیه غربی اقیانوس آرام، اولین سیستم شبكه‌ای ضد داروهای تقلبی را ایجاد نمود. این سامانه را به اختصار RAS (سامانه اعلام خطر سریع) می‌نامند.

وظیفه كشورهای عضو، پیگیری توزیع محصولات تقلبی در داخل كشور و ارائه سریع اطلاعات به شبكه RAS برای آگاهی سایر كشورها و جلوگیری از توزیع محموله‌های مشابه در آنهاست. سازمان بهداشت جهانی تصمیم دارد در آینده نزدیك سامانه‌های مشابه‌ای را در سایر مناطق نیز راه‌اندازی ‌نماید.

همانطور كه گفته شد به نظر می‌رسد مسئله داروهای تقلبی و توزیع آنها پدیده‌ای جهان شمول و همه گیر است، پس عزمی‌ جهانی برای مبارزه با آن ضروری می‌باشد.

میر حامد حاجی میری