اصلاح اسلام سکولار و منفعل
روحانیت و پروژه اصلاح و احیاء نهضت دینی
روحانیونی چون شهید مطهری، امام موسی صدر و شهید بهشتی را باید مصلح و احیاگر دینی دانست؛ کسانی که دین را از سکون و انفعال درآورده و ضمن پایبندی به اسلام، به ترمیم و اصلاح برداشت‌های دینی پرداخته و موفق شدند دین را به قلمرو حیات انسانی وارد سازند.
نزدیک به دو سده است که جریان‌های فکری مختلفی، در صدد تغییر جهت دینداری جامعه خود بوده‌اند و به دلیل نارضایتی از وضع دینداری موجود، در پی ارتقای فهم از گزاره‌های دینی، احیای ارزش‌های فراموش شده یا مغفول مانده و همچنین اصلاح نهضت دینی بوده‌اند.
غالب کسانی که جنبش اصلاحات را دنبال می‌کردند، با اصل و اساس دین نه تنها مشکلی نداشتند، بلکه مشکلشان اجرای ناقص یا ناصحیح دین بوده است؛ البته کسانی مثل روشنفکران عصر قاجار بوده‌اند که پروژه پروتستانیسم اسلامی را مطرح کردند، اما حذف دین، آرمان و آرزوی اصلی آنها بود.
جریان نواندیشان عصر پهلوی
در عصر پهلوی جریانی از بین روحانیت شکل گرفت که گرچه همانند شریعتی، پروژه پروتستانیسم اسلامی را مطرح نکردند، اما می‌شود باورها، اندیشه‌ها و فعالیت‌های آنها را در جهت اصلاح نهضت دینی تعریف کرد و خود آنها را روشنفکر یا بهتر بگویم نواندیش دینی به حساب آورد.شهید مطهری، امام موسی صدر، شهید بهشتی، مرحوم طالقانی و بسیاری دیگر از روحانیون آن دوره را می‌توان، در زمره نواندیشان و اصلاح‌گران نهضت دینی معرفی کرد.
ویژگی اصلی نواندیشان این برهه از تاریخ را باید در برداشت‌های اجتماعی از دین و گسترش و توسعه تفکر دینی به قلمرو حیات انسانی دانست؛ سعی و تلاش این اندیشمندان، جداسازی اسلام منفعل و ناکارآمد در حیات اجتماعی انسان، از اسلام راستین و فعال و کارآمد بوده است. در ادامه به چند نمونه از خدمات این گروه از روحانیت می‌پردازیم.
لزوم اصلاح‌طلبی در اندیشه شهید مطهری
شهید مطهری نواندیش نابغه و علامه نخبه‌ای بود که هم اسلام را به خوبی می‌شناخت و هم به نیازها و اقتضائات روز جامعه آگاه بود؛ و از طرفی می‌دانست قرائت مشهور و موجود از دین و همچنین ساختارهای نظام حوزوی، پاسخگوی تمام سؤالات جوان تربیت شده در عصر مدرنیته و تکنولوژی نیست؛ به همین دلیل بارها در کتاب‌ها و سخنرانی‌هایش، از لزوم تغییر سبک دینداری سخن گفته است.شهید مطهری اصلاح طلبی را یک روحیه اسلامی می‌داند که هر مسلمانی به حکم اینکه مسلمان است، خواه نا خواه اصلاح طلب است؛
شهید مطهری اصلاح‌طلبی را یک روحیه اسلامی می‌داند که هر مسلمانی به حکم اینکه مسلمان است، خواه ناخواه اصلاح‌طلب است؛ چراکه این موضوع از شئون پیامبر و مصداق امر به معروف و نهی از منکر است.[2]
این معلم نواندیش دینی، هدف همه نهضت‌های اسلامی را اهدافی ذکر می‌کند که حضرت امیر المومنین در خطبه‌ای[3] ایراد فرمودند؛ امام متقیان در این خطبه به خدا عرضه می‌دارد:
«لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِینِکَ»؛ یعنی می‌خواهیم نشانه‌های محو شده دین خدا را بازگردانیم و به اسلام راستین بدون بدعت بازگردیم. «وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِی بِلَادِکَ»؛ و اصلاحات اساسی انجام می‌دهیم به طوری که علائم آن در زندگی مردم نمایان شود. «، فَیَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِکَ»؛ تا بندگان مظلوم خدا از شر ظالمان امان یابند. «وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِکَ»؛ و مقررات تعطیل شده خدا و قانون‌های نقض شده اسلام دوباره به پا شود.
بیشتر بخوانید
پروتستانتیسم؛ قیامی علیه مسیحیت یا حاکمیت کلیسا؟روشنفکران قجری و براندازی دین در لباس پروتستانیسم اسلامیاشتباه استراتژیک شریعتی در پروژه پروتستانتیسم اسلامی
ورود دین به قلمرو حیات اجتماعی با اندیشه امام موسی صدر
امام موسی صدر را نیز باید در جایگاه ویژه نواندیشان دینی قرار داد؛ اگرچه اهمیت فکر و نظرش در جامعه دینی ایران مغفول مانده و عمق روشنفکری و روشنگری‌اش شناخته نشده است، اما این از اوج بصیرت دینی او کم نمی‌کند.او کسی بود که دین را فقط وسیله‌ای برای موعظه‌های شخصی و فردگرایانه نمی‌دید و آن را در چارچوب تنگ فضای درس و بحث حوزوی محصور نکرده بود؛ امام صدر تفکر دینی را به قلمرو حیات اجتماعی و سیاسی انسان توسعه داد و از طریق اصلاح نهضت دینی و فاصله گرفتن از قرائت غیرفعال از دین، توانست نتایج بی نظیری را در لبنان رقم بزند.
امام موسی صدر در هر دو حوزه نظر و عمل در زمره نواندیشان به شمار می‌آید. از این نظر لازم است که امام صدر دوباره به جامعه ایرانی معرفی شود.
تلاش برای وحدت ادیان و مذاهب گرچه قبل از امام صدر گه گاهی بروز می‌کرده، اما کمتر پیش می‌آمده که به سرانجام برسد.
تساهل و وسعت نظر امام صدر تا حدی بود که در بهمن 53، در کلیسای کاتولیک کبوشیین حاضر شد و درباره ادیان سخنرانی کرد. شارل حلو رئیس جمهور اسبق لبنان در این باره می‌گوید: «برای نخستین بار در تاریخ مسیحیت یک روحانی غیرکاتولیک در یک کلیسای کاتولیک و برای جمعی از مؤمنان در جایگاه موعظه سخن می‌راند. این اتفاق نه‌تنها اعجاب‌انگیز بلکه موجب تأمل و تفکر عمیق و درازمدت است.»[4]
بنابراین همانگونه که احسان شریعتی معتقد است، امام موسی صدر در هر دو حوزه نظر و عمل در زمره نواندیشان به شمار می‌آید. از این نظر لازم است که امام صدر دوباره به جامعه ایرانی معرفی شود. [5]
آزادی در گفتمان نواندیشی شهید بهشتی
از دیگر نواندیشان ایران معاصر، شهید محمد حسینی بهشتی است. کسی که در دوران طلبگی، برخلاف جریان غالب حوزه‌های علمیه، زبان انگلیسی، فرانسه و آلمانی را فرا می‌گیرد و علاوه بر دروس حوزوی، تحصیلات دانشگاهی را نیز به سرانجام می‌رساند. حیطه تبلیغات دینی را فقط در مسجد و حسینیه محل نمی‌بیند و مرزهای تبلیغات دینی را تا مرکز اسلامی هامبورگ گسترش می‌دهد.باید این ساختمان اسلام سکولار فرو بریزد، تا بتوانیم نمود دین در همه شئون زندگی را شاهد باشیم؛ و آن کار جز با احیای گفتمان دینی و اصلاح اندیشه اسلامی امکان پذیر نیست.
او در بخشی از سخنانش در مسجد اعظم قم خطاب به طلاب می‌گوید که به مردم ایران فرصت بدهید تا آگاهانه و آزادانه خود را برمبنای معیارهای اسلامی بسازند و این خودسازی را بر مردم ما تحمیل نکنید...انسان بالفطره خواهان آزادی است... انسان عاشق آزادی است، می‌خواهد خودش به دست خود و با انتخاب خود، خود را بسازد،"اما شاکرا و اما کفورا".[6]
باید ساختمان اسلام سکولار فرو بریزد
در پایان لازم است به نکته‌ای مهم اشاره کنیم؛ اگر این طیف از روحانیت پدید آمد که خود را ملزم به فرم و قالب موجود دینداری نمی‌دید و توانست مرزهای دینداری را گسترش دهد و از این طریق جامعه علاقه‌مندان به دین را گسترش دهد، امروز هم این کار شدنی است و باید راه این نواندیشان ادامه پیدا کند.متاسفانه شاهد یک رکود خفیف اما در حال افزایش پایندی به دین، به خصوص در حوزه حیات اجتماعی هستیم؛ اتفاقی که به نوعی می‌توان از آن به "سکولار شدن جامعه دینی" تعبیر کرد. باید این ساختمان اسلام سکولار فرو بریزد، تا بتوانیم نمود دین در همه شئون زندگی را شاهد باشیم؛ و این کار جز با احیای گفتمان دینی و اصلاح اندیشه اسلامی امکان پذیر نیست.
به تعبیر شهید مطهری؛ آنها که احتیاج دارند به «احیای فکر دینی» ما هستیم؛ یعنی ما دین داریم، فکر دینی در ما هست، ولی در یک حالت نیمه بیدار و نیمه خواب؛ در یک حالت نیمه مرده و نیمه زنده،؛ در یک حالت بسیار بسیار خطرناک. این است که باید روی این مطلب بحث کرد. [7]
پی‌نوشت‌ها:
[1]مجموعه آثار شهید مطهری . ج25، 505 و 506
[2]مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 24، ص: 25
[3]نهج البلاغه، خطبه 131
[4] "روزی که موسی صدر در کلیسا از گفت و گو و تعامل ادیان سخن گفت"/خبرگزاری خبرآنلاین
[5]"امام موسی صدر سرآمد نواندیشان دینی است"/خبرگزاری مهر
[6]روزنامه‌ی اطلاعات، پنجشنبه، ۱۵/۱۲/۱۳۵۷،
[7]مجموعه آثار شهید مطهری ، ج25، ص: 495
