تبیان، دستیار زندگی

آشنایی با المپیاد نجوم و اختر فیزیک دانش آموزی

در این مقاله قصد داریم شما را با مراحل مختلف المپیاد دانش آموزی نجوم و اختر فیزیک آشنا کنیم.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
آشنایی با المپیاد نجوم و اختر فیزیک دانش آموزی
✔️ تاریخچه المپیاد نجوم و اخترفیزیک
در سال 1996 اولین المپیاد جهانی نجوم، بین دو کشور روسیه و سوئد برگزار شد. پس از دوازده دوره در سال 2007 این المپیاد با تغییرات اساسنامه‌ای المپیاد جهانی نجوم و اختر فیزیک نام گرفت که اولین دوره جدید در تایلند، دومین دوره در اندونزی و سومین دوره آن (2009) در ایران برگزار شد. حضور موفق دانش آموزان ایرانی در عرصه رقابت‌ های جهانی و هم چنین تجربه خوشایند میزبانی المپیاد جهانی فیزیک 2007 در اصفهان، موجب گردید تا در رای گیری هیات داوران در تایلند، میزبانی سومین المپیاد جهانی و اختر فیزیک 2009 به ایران واگذار شود.
روسیه اولین میزبان اسن مسابقات بوده و تا کنون در کشورهای روسیه (6بار)، اوکراین (3بار)، چین (2بار)، سوئد، هند، تایلند، اندونزی و ایران (هرکدام 1بار) برگزار شده ‌است.

✔️ ایران در المپیاد جهانی نجوم
جمهوری اسلامی ایران برای نخستین بار در سال 2003 میلادی (1382) به طور غیر رسمی و با حمایت سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان (سمپاد)، تیمی متشکل از یک دانش آموز دختر و دو دانش آموز پسر را برای شرکت در هشتمین المپیاد جهانی نجوم به کشور سوئد اعزام نمود. ره آورد این تیم که صرفاً از دانش آموزان مدارس استعدادهای درخشان تهران انتخاب شده بود، سه مدال برنز بود.
سال بعد (2004) با حمایت سمپاد، امتحانات المپیاد نجوم در تمام مدارس تحت پوشش این سازمان در سراسر کشور برگزار شد و تیمی متشکل از 5 دانش آموز انتخاب شد. هر پنج عضو این تیم دختر بودند. این تیم برای شرکت در نهمین المپیاد جهانی نجوم به کشور اکراین سفر کرد. در آن سال تیم ایران موفق به کسب یک مدال طلا، دو مدال نقره و دو مدال برنز شد. شایان ذکر است که خانم سارا فیض بخش، برنده مدال طلا، تنها دختری بود که در میان دانش آموزان دختر شرکت کننده از سراسر جهان در این دوره از المپیاد جهانی موفق به کسب مدال طلا شد.

در سال 1384 باشگاه دانش پژوهان جوان با اخذ مجوزهای لازم از سوی شورایعالی انقلاب فرهنگی، کمیته علمی نجوم را تشکیل داد و آزمون المپیاد نجوم را در بین دانش آموزان سراسر کشور برگزار کرد. در این دوره، تیم ملی ایران از چهار دانش آموز دختر و سه دانش آموز پسر تشکیل شده بود که در مسابقات جهانی المپیاد نجوم در چین شرکت و با کسب یک مدال طلا، دو مدال نقره و سه مدال برنز و یک دیپلم افتخار، مقام چهارم جهان را کسب کرد. خانم آزاده فتاحی علاوه بر کسب مدال طلا دراین دوره موفق به کسب مدال ویژه بالاترین نمره در امتحان تئوری نیز شد. این بار نیز دانش آموز دختر ایران، تنها دختر دارنده مدال طلای جهان بود.
یازدهمین المپیاد جهانی نجوم در سال 2006 در کشور هندوستان برگزار شد. تیم ملی ایران با یک دانش آموز دختر و چهار دانش آموز پسر در این المپیاد شرکت کرد. در این دوره ،تیم ملی در ایران با یک مدال طلا، دو مدال نقره و دو مدال برنز موفق به کسب مقام سوم در جهان شد.
در سال 2007 جمهوری اسلامی ایران با تیم ملی المپیاد نجوم خود(شامل دو دانش آموز دختر و شش دانش آموز پسر) در دوازدهمین المپیاد جهانی نجوم اوکراین موفق به کسب مقام اول جهان در رده سنی زیر 17 سال شد.

دانش آموزان ایرانی با کسب سه مدال طلا و پنج مدال نقره برای کشور افتخار آفرینی کردند. در این دوره آقای سید امیر سادات موسوی دانش آموز ملایری ، برنده مدال طلا و موفق به کسب بالاترین نمره در بین دانش آموزان شرکت کننده شد. همچنین خانم الهه نقیب که در دوره یازدهم المپیاد جهانی در کشور هندوستان موفق به کسب مدال طلا شده بود در این دوره نیز برنده مدال طلا شد. همزمان با برگزاری المپیاد دوازدهم، با توجه به تغییرات عمده ای که در اساسنامه المپیاد جهانی نجوم ایجاد شده بود تیم 5 نفره کشورمان در اولین المپیاد آزمایشی نجوم اختر فیزیک که در تایلند برگزار گردید ، شرکت و با کسب یک مدال طلا و چهار مدال برنز به کشور بازگشت.
در سال 2008 تیم 5 نفره کشورمان مرکب از دارندگان مدال های سال های قبل در دومین المپیاد نجوم و اختر فیزیک (دور جدید) اندونزی شرکت و با کسب یک مدال طلا، یک نقره و دو برنز و یک دیپلم افتخار با کسب رتبه چهارم جهان به کشور بازگشت.
حضور موفق دانش آموزان ایرانی در عرصه رقابت های جهانی و هم چنین تجربه خوشایند میزبانی المپیاد جهانی فیزیک 2007 در اصفهان، موجب گردید تا در رای گیری هیات داوران در تایلند، میزبانی سومین المپیاد جهانی و اختر فیزیک 2009 به ایران واگذار شود.
در سال 2009 این المپیاد در ایران برگزار شد و تیم ایران با یک تیم پنج نفره به عنوان تیم اصلی و یک تیم 4 نفره به عنوان تیم میهمان شرکت کرد. در این رقابت ایران به 4 مدال طلا، 4 مدال نقره و یک مدال برنز شد.
از سال 2010 تا به امروز، کشور ایران با دو تیم (الف و ب) در رقابت های جهانی شرکت کرده و همواره جزو 3 تیم برتر جهان بوده است.

✔️ نحوه برگزاری مراحل سه‌گانه المپیاد نجوم
المپیاد نجوم همچون المپیادهای دیگر طی 3 مرحله توسط باشگاه دانش پژوهان جوان برگزار می­‌شود [المپیاد چیست؟].
در مرحله اول همه علاقه مندان در سراسر کشور در یک آزمون تستی شامل 35 سوال شرکت می‌کنند. این آزمون معمولا در اواخر بهمن هر سال برگزار و نتیجه آن اواخر اسفند ماه اعلام می­‌شود (نمره کف قبولی مرحله اول المپیاد نجوم عموما بین 10% تا 15% است). بعد از این مرحله و پذیرش حدود 600 تا 800 نفر از پایه دوم و سوم آزمون مرحله دوم برگزار می شود. مرحله دوم المپیاد نجوم حدود 70 روز پس از مرحله اول و در دهه اول اردیبهشت سال بعد برگزار می­‌شود. این آزمون به صورت کتبی شامل 6 تا 10 سوال و به مدت زمان 270 دقیقه بر گزار می‌گردد. پیداست که آزمون مرحله دوم آزمون ساده ای نیست و اکثر کسانی هم که المپیاد می­‌ خوانند در واقع برای عبور از این مرحله تلاش می­‌کنند. بعد از این آزمون حدود 40 نفر از کل کشور پذیرفته شده و در تابستان آن سال به مدت 2.5 ماه در کلاس­های فشرده باشگاه دانش پژوهان شرکت می­کنند (کف قبولی مرحله دوم بنابر نتایج سال­ های گذشته بین 28% تا 40% نمره کل آزمون بوده است). [توضیحات بیشتر نمره کف قبولی]

در مرحله سوم، 40 نفر برگزیده­‌ مرحله دوم در یک دوره آموزشی در تهران شرکت می­‌کنند و به آن ها مباحثی بسیار پیشرفته­‌تر از مباحث قبل تدریس می­‌شود. در پایان دوره­‌ تابستانه از آن ها امتحان‌ های تئوری و عملی (برخلاف مراحل اول و دوم، در مرحله سوم آزمون عملی رصد سهم عمده­ای در نتایج و تعیین رنگ مدال دانش ­‌آموزان دارد) گرفته خواهد شد و با توجه به نتایج به دست آمده به 10 نفر اول مدال طلا و مابقی مدال نقره و برنز اهدا می‌ شود. در صورتی که نمرات دانش ­‌پژوهی بسیار پایین باشد به ایشان مدالی تعلق نخواهد گرفت و با اهدای یک دیپلم افتخار از وی قدردانی به عمل می‌آید.

✔️ شرکت در المپیاد جهانی نجوم و اختر فیزیک
پس از اهدای مدال طلا به 10 نفر برتر مرحله­‌ سوم (دوره تابستانه)، این افراد با توجه به برخورداری معافیت از کنکور، به جای شرکت در کلاس­‌ های سال دوازدهم (پیش ­‌دانشگاهی سابق)، به مدت 6 ماه و هفته­‌ای 2 تا 3 روز در کلاس­های آمادگی برای المپیاد جهانی نجوم در باشگاه دانش ­‌پژوهان شرکت می­‌کنند و پس از آن با توجه به نمرات کسب شده در آزمون­‌های تئوری و علمی، 5 نفر اول در قالب تیم «الف» و 5 نفر دوم در قالب تیم «ب» به مسابقات جهانی المپیاد نجوم اعزام می­‌شوند.
المپیاد جهانی نجوم و اختر فیزیک در هر سال، به مدت 10 روز زیر نظر وزارت مربوطه در کشور میزبان سازماندهی می‌شود. هر کشور می‌ تواند یک تیم حداکثر 5 نفره شامل دانش‌آموزان و دو نفر بزرگسال به عنوان رهبر تیم به مسابقات بفرستد (بعضی کشورها مانند ایران، تیم دومی را تحت عنوان مهمان به مسابقات می‌ فرستند). رهبران تیم (تیم لیدرها) می‌توانند سوالات را به زبان مادری دانش‌ آموزان ترجمه کنند. تمام هزینه‌ های این 7 نفر در این ده روز، توسط برگزار کنندگان تامین می‌شود و شرکت‌ کنندگان تنها هزینه سفر خود را پرداخت می‌کنند.

✔️ آزمون‌ های المپیاد جهانی نجوم
هر دوره از مسابقات جهانی معمولا شامل آزمون‌ های زیر است:
آزمون نظری یا تئوری که از دو بخش سوالات کوتاه و بلند تشکیل شده است. هر دوره معمولا شامل 15 سوال کوتاه و 2یا 3 سوال بلند است. این آزمون تقریبا نصف نمره نهایی را تشکیل می‌ دهد.
آزمون تحلیل داده که آزمونی بر روی کاغذ یا کامپیوتری است که طی آن شرکت‌ کنندگان به تحلیل داده‌ های واقعی می‌پردازند. این آزمون 25٪ نمره کل را تشکیل می‌دهد.
آزمون رصد که می‌تواند شامل رصد آسمان واقعی یا آزمون آسمان‌ نما (پلنتاریوم) باشد. این آزمون نیز 25٪ نمره نهایی را تشکیل می‌دهد.
هم چنین مسابقه تیمی نیز آزمون دیگری است که طی آن اعضای یک تیم به صورت مشترک سوال طولانی یا سختی را حل می‌کنند. نمرات این آزمون تاثیری در نمره نهایی ندارد.
زبان رسمی مسابقات انگلیسی است اگرچه امکان ترجمه سوالات وجود دارد.
کشور میزبان مسئول طراحی و تصحیح سوالات است اگرچه تیم لیدرها می‌ت وانند به نمرات اعتراض کنند.

✔️ نحوه مشخص‌ کردن برندگان
طبق اساسنامه مسابقات، برندگان مدال طلا، نقره، برنز و دیپلم افتخار بر اساس قاعده زیر تعیین می‌شوند:
1- ابتدا میانگین نمرات سه نفر اول به عنوان ملاک در نظر گرفته می‌شود.
2- کسانی که نمره‌شان بیش از 90٪ میانگین سه نفر اول باشد، مدال طلا دریافت می‌کنند.
3- کسانی که نمره‌شان بین 78٪ تا 90٪ میانگین سه نفر اول باشد، مدال نقره دریافت می‌کنند.
4- کسانی که نمره‌شان بین 65٪ تا 78٪ میانگین سه نفر اول باشد، مدال برنز دریافت می‌کنند.
5- کسانی که نمره‌شان بین 50٪ تا 65٪ میانگین سه نفر اول باشد، دیپلم افتخار دریافت می‌کنند.
6- باقی افراد، گواهی حضور در مسابقات را دریافت می‌کنند.
7- کسی که بیشترین نمره را در مسابقات کسب کرده باشد، به عنوان برنده مطلق شناخته می‌شود و جایزه ویژه‌ای دریافت می‌کند.
8- جایزه‌های دیگری ممکن است به سایر افراد داده شود. (برای مثال، بهترین نمره آزمون تئوری، تحلیل داده، رصد، خلاقانه‌ترین راه حل و...)

✔️ مباحث اصلی در المپیاد نجوم و اخترفیزیک
* نجوم کروی:
این قسمت از نجوم به بررسی زمان، موقعیت مکانی و حرکت (طلوع، غروب، گذر و ...) ستارگان و سیارات در کره­ی آسمان می ­‌پردازد. شروع و پیدایش آن بر اساس ابداع مثلث کروی و روابط آن بود که به نقلی به ابوریحان بیرونی می رسد.

* مکانیک سماوی:
مکانیک سماوی به مطالعه­‌ نحوه حرکت اجسام آسمانی در مدارهای شان می­ پردازد. در این علم، نیروهای وارد بر اجرام سماوی بررسی و مدار حرکت آن ها تعیین می­‌شود (و یا با دانستن مسیر حرکت اجرام، نیروهای وارد بر آن ها را شناسایی می­‌کنیم). با دانستن معادله مداری هر جسم، می­‌توانیم به موقعیت مکانی آن در هر زمان دلخواه پی ببریم. تسلط بر این مبحث به دانش فیزیک مکانیک، مشتق و انتگرال و معادلات دیفرانسیل نیاز دارد.

* اخترفیزیک:
در این قسمت به مطالعه ستاره‌­ ها و هر آنچه که در ظاهر آنها نمایان است می ­‌پردازیم. معمولا بررسی مشخصه­ های ظاهری ستارگان (جرم، دما، قطر، سرعت، درخشندگی و ...) در مرحله اول المپیاد و فیزیک درون ستارگان (نحوه تولید انرژی، نحوه برقراری تعادل­ های هیدرواستاتیکی و ترمودینامیکی، نحوه انتقال انرژی و ...) در مرحله دوم مورد آزمون واقع می­شوند.

* کیهان ­شناسی و دینامیک کهکشانی:
کیهان­ شناسی علم بررسی عالم در مقیاس­‌ های بسیار بزرگ است به‌ طوری که کوچک ترین اجرام مورد بحث در کیهان شناسی، کهکشان­ ها هستند و نه ستارگان و سیارات. به تاثیر کهکشان­ ها بر روی هم یا خوشه‌­ های کهکشانی و برآیند آن ها و همین طور انبساط جهان پرداخته می­‌شود. اینکه جهان چه ساختاری دارد، در چه مرحل ه­ای از وضعیت تکاملی خود به سر می­ برد و آینده آن چگونه خواهد بود. تسلط بر مبحث کیهان ­شناسی نیاز به ریاضیات پیشرفته دارد.

*ابزارشناسی و رصد:
همانند سایر علوم که با آزمایش، اطلاعات جمع آوری می‌­کنند در نجوم هم آزمایشگاه طبیعی ما کره­ی آسمان است و تمام آنچه ما انجام می ­‌دهیم، مشاهده و ثبت اطلاعات است. شناخت صورت‌ ­های فلکی، موقعیت آن ها در آسمان، آشنایی با ابزارهای رصدی (دوچشمی ­‌ها، تلسکوپ ­‌ها و CCDها) و نحوه محاسبه­‌ پارامترهای فنی و اپتیکی آن ها موضوع پراهمیت دیگری است که شرکت­ کنندگان در المپیاد نجوم و اختر فیزیک باید با آن آشنا باشند.
همان طور که متوجه شده­‌ اید، بر خلاف تصور بسیاری از افراد غیرمتخصص و یا نا آشنا با المپیاد نجوم، این المپیاد بسیار تخصصی بوده و سطح دشواری آن هرگز کمتر از المپیادهای فیزیک، زیست، شیمی و کامپیوتر نیست.

مطالب مرتبط:
باشگاه المپیاد مجازی
پنجاهمین المپیاد جهانی ریاضی
برگزاری المپیاد زیست شناسی 2018 با حضور بیش از 60 کشور در تهران

منبع: آیریسک