تبیان، دستیار زندگی

نگاهی به کتاب «شعر هیئت» اثر محمد رضا سنگری

سرود حسینی در عزای حسینی

کتاب شعر هیئت پژوهشی است خواندنی از دکتر محمدرضا سنگری که معنا و ویژگی های شعر هیئت را به زبان ساده برای مخاطب روایت می کند.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
شعر هیئت
شعر هیئت به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از گستره شعر آیینی و دینی، کاربرد فراوانی در مجالس و گردهمایی‌های مذهبی ایرانیان دارد. خصوصاً در ایام ماه محرم و صفر که مصادف با ایام سوگواری سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است و مجالس عزاداری، هیئت و تکایای مذهبی موردتوجه عموم مردم قرار می‌گیرد.

شعر هیئت که گاه برای چنین مراسمی گفته نشده، چنان توسط مداحان اهل‌بیت (ع) با تنظیم و آوای خوش به مخاطب عرضه می‌شود که گویی فقط برای هیئت و زمزمه در محافل حسینی سروده شده است.

این استقبال و علاقه‌مندی هیئت‌های مذهبی و عزاداران حسینی بر اهمیت شعر هیئت به پویایی و گستردگی آن می‌افزاید. درنتیجه نقد و تبیین آن را به‌عنوان یک‌گونه شعری با تأثیرات مثبت و منفی بر مخاطب، ضروری و لازم می‌داند.
دکتر محمدرضا سنگری به‌عنوان نویسنده این اثر، نامی شناخته‌شده در حوزه شعر و ادبیات است. از وی آثار متعددی در حوزه‌های شعر و ادبیات دینی و آیینی، دفاع مقدس و مقاومت منتشرشده است. کتاب شعر هیئت نیز یکی دیگر از پژوهش‌های فاخر و کاربردی این پژوهشگر عاشورایی است.

کتاب، ره‌آورد جلسات و مقالاتی است که در بنیاد علمی، فرهنگی و آموزشی دعبل ارائه‌شده و نشر خیمه آن را روانه بازار کرده است. شعر هیئت در سه فصل مشروح و به‌تفصیل به چیستی، سیر تحول و ویژگی‌های این‌گونه شعری می‌پردازد و می‌کوشد با زبان ساده و روان، مخاطب را با وجوه و ظرایف شعر هیئت آشنا سازد.

به نظر می‌رسد، جامعه هدف این اثر پژوهشی در حوزه شعر آیینی، تنها مداحان اهل‌بیت علیه‌السلام یا شاعران نیستند. مخاطب عام و به‌اصطلاح قدیمی مستمعان و شنوندگان شعر هیئت نیز می‌توانند به فراخور نیاز و علاقه خود، از این اثر بهره برده و در ایام عزا و ماتم حسینی، سره و ناسره را از هم تشخیص داده و با آگاهی از آسیب‌های شعر هیئت از تحریفات آن جلوگیری کنند.

شعر هیئت، چیستی و چرایی

نویسنده در فصل اول این کتاب به بیان چیستی و معنای شعر هیئت می‌پردازد. ورود به این مبحث با تعریفی از شعر آیینی، انواع و نمونه‌های آن آغاز می‌شود. برسی آیین‌ها و شعرهای آیینی، هیئت و ویژگی‌های آن از قسمت‌های دیگر این فصل هستند که با نگاهی پژوهشی و تاریخی آورده شده‌اند.

تاریخچه شعر هیئت از گذشته تا حال، قالب‌های شعری، شبکه واژگانی و موضوعات شعر هیئت که با ذکر مثال‌هایی ملموس و آشنا برای مخاطب بیان‌شده است از خواندنی‌ترین قسمت‌های این بخش است:

کتاب «شعر هیئت» را می‌توان یک دایره المعارف جامع و کامل درباره شعر هیئت دانست که می‌تواند به‌عنوان یک منبع و مرجع مناسب مورداستفاده قرار گیرد. نثر روان و ساده کتاب به انضمام جزییات خواندنی آن، برای همه کسانی که اهل شور و نوای حسینی هستند، پیشنهادی جذاب و آگاهی‌بخش در این ایام است.


«...تصور کنید مداح، این مصرع از غزل را بخواند:- آب حیوان تیره گون شد خضر فرخ پی کجاست - و پس از خواندن مصراع بگوید: جان فدای عباس یا فدای لب‌تشنه حسین؛ یا با خواندن مصراع – خون چکید از شاخ گل، باد بهاران را چه شد- بلافاصله شعر منتسب به اباعبدالله علیه‌السلام در شهادت حضرت علی‌اصغر را بخواند که: - لیتکم فی بوم عاشورا جمیعاً تنظرونی/ کیف استسقی لطفلی فابوا ان یرحمونی – چه شوری در مجلس می‌تواند بیافریند. در این هنرنمایی، توانایی صدا، تکیه‌ها در کلام، سکوت‌ها و دیگر فضاسازی‌ها بسیار مهم است ...»

شعر هیئت، تحول و دگرگونی‌ها

در فصل میانی کتاب، روایتی مستند گونه از پیشینه تاریخی و آغاز عزاداری‌ها و سوگواری‌ها پس از واقعه عاشورا در ایران نقل می‌شود. دوره‌های تاریخی، معرفی شاعرانی که در سده‌های مختلف، شعر سروده‌اند و ویژگی این سروده‌ها به‌صورت مبسوط شرح داده‌شده است.

نویسنده در بخش دیگری از فصل میانی به سراغ درون‌مایه‌های شعر هیئت رفته است و در کنار معرفی ساختارها به آسیب‌شناسی شعر هیئت پرداخته است:

«... شعر عاشورایی در دوره صفویه، بیش از تلاش برای معرفی عاشورا و شهدای کربلا به‌عنوان اسوه و سرمشق، چهره‌های اسطوره‌ای و حادثه‌های اسطوره گونه را رقم می‌زند. غلو و مبالغه و تحریف، فضای سروده‌ها و محافل و مجالس را پر می‌کند. گریاندن به هر قیمت و به هر شکل ممکن این مسائل را تشدید می‌کند. یکی از ابزارهای گریاندن به قول مؤلف قصص العلماء، تعبیه است.... تعبیه، چاشنی‌های نمایشی، صحنه‌سازی و توسل به ابزار و فضاسازی‌ها برای گریاندن بوده است. بعدها همراهی و هم دمی مردم نیز جزئی از برنامه‌ها می‌شود...»

شعر هیئت و ویژگی‌ها

تبیین ویژگی‌های شعر هیئت، بخش پایانی کتاب دکتر سنگری است. نویسنده با بررسی عناصر شعر هیئت همچون خیال، زبان، لحن، موسیقی، گویش و لهجه‌های محلی مجموعه‌ای از اشعار هیئت را در یک فصل گردآوری کرده است. توجه ویژه به مبحث موسیقی شعر، درون‌مایه‌ها، شکل و ساختار شعر هیئت، نمونه‌ها و تأثیر آن در دوره مبارزات انقلاب اسلامی و دوران معاصر در این بخش به‌تنهایی می‌تواند یک کتاب جداگانه باشد.

البته این یک نکته منفی به‌حساب نمی‌آید بلکه گواهی است براین مطلب که خواننده با اثری فاخر در حوزه ادبیات عاشورا مواجه است:

«... در دوران انقلاب و سال‌های آغازین انقلاب و سپس در دوره هشت‌ساله دفاع مقدس شعرها و نوحه‌ها از جملاتی بهره‌مند بودند که تناسبی با موقعیت تاریخی آن روزگار داشت...

از دیگر ویژگی‌های زبانی شعر هیئت، ساختن ترکیب‌های نو و بدیع است. حبیب چایچیان (حسان) در سروده‌ای مشهور، ترکیب – شهادت‌نامه عشاق – را در مطلع غزل عاشورایی خویش می‌آورد.

«امشب شهادت‌نامه عشاق امضا می‌شود / فردا زخون عاشقان، این دشت دریا می‌شود ... »

درمجموع کتاب «شعر هیئت» را می‌توان یک دایره المعارف جامع و کامل درباره شعر هیئت دانست که می‌تواند به‌عنوان یک منبع و مرجع مناسب برای اهل شعر و ادب آیینی مورداستفاده قرار گیرد. ضمن اینکه نثر روان و ساده کتاب به انضمام جزییات خواندنی آن، برای همه کسانی که اهل شور و نوای حسینی هستند، پیشنهادی جذاب و آگاهی‌بخش در این ایام است.
بیشتر بخوانید
شعری به سپیدی عاشورا
برقعی چگونه شعر می گوید؟(مصاحبه)
احساس، عاطفه، اشک(مصاحبه)