حمام شیخ بهایی، حمامی اسرار آمیز در اصفهان

در گذشته حمام های عمومی زیادی ساخته می شد که معماری جذاب و زیبایی داشتند. معماری این حمام ها با توجه به دوره ‌های مختلف تاریخی و سبک معماری هر دوره با هم فرق داشت اما معمولا حمام ها از بخش های مختلفی تشکیل می شدند به طوری که فضای اصلی حمام شامل سه قسمت سربینه (رختکن)، میان ‌در و گرمخانه بود. در بیشتر حمام‌ ها مسیر دسترسی به این فضاها همراه با طراحی های جالبی بوده که زیبایی چشمگیری را به بنا می داد. هر فضا با یک راهرو هشتی از دیگر قسمت ها جدا می شد تا دما و رطوبت هر قسمت کنترل شود. کم کم با پیشرفت و مدرنیته شدن زندگی، حمام ها از حالت عمومی خارج و به حالت شخصی تبدیل شدند به طوری که تعدادی از آن ها امروز به عنوان یک اثر تاریخی به موزه، سفره خانه و … تغییر کاربری داده اند.

حمام‌ های تاریخی از مهمترین جاذبه های توریستی اند و گردشگران زیادی در سفر به شهرها از آن ها دیدن می کنند. یکی از زیباترین و بهترین آثار تاریخی ایران، حمام شیخ بهایی است. اگر در اصفهان به دنبال معروف ترین حمام تاریخی هستید باید سراغ حمام شیخ بهائی بروید، حمامی که در زمان صفوی و در سال ۱۰۲۵ قمری به دستور شاه عباس اول و توسط شیخ بهائی بنا شده و به دلیل ویژگی منحصربفرد به حمام اسرار آمیز مشهور شده است. شیخ بهایی، معمار این بنا از دانشمندان بزرگ دوره صفوی به شمار می رود و در علوم فلسفه، منطق و ریاضیات تبحر مهارت خاصی داشته و تالیفاتی به طوری که از او حدود ۸۸ کتاب و رساله به یادگار مانده است. یکی از ویژگی های شیخ بهایی دانستن معماری بود به طوری که تعدادی از آثار دوره صفوی توسط او طراحی شده است. این حمام در محله ‌ای جای گرفته که دیگر آثار در ارتباط با شیخ بهایی مثل عصارخانه شیخ بهایی (جماله) و خانه شیخ بهایی هم در همین محله است. این حمام شاخه های خاصی دارد و با آتش دان و مخزن متفاوت، تبدیل به بنایی با معماری جالب توجه شده است.

حمام شیخ بهایی دو سربینه مردانه و زنانه دارد و در داخل آن استخر، چند خزینه و آب انبار به چشم می خورد. درسته که معماری کلی حمام به مانند حمام های دیگر ایران است اما با حمام های دیگر یک تفاوت بزرگ دارد و آن هم نوع آتش خانه و روش گرم شدن آب است. در واقع، چیزی که این حمام را خاص و متفاوت کرده سیستم گرمایشی آن است، ویژگی منحصربفرد که سبب شکل گیری داستان ها و افسانه های زیادی درباره حمام شده است. قوانین فیزیک و شیمی سیستم گرمایشی عجیبی را برای این حمام ایجاد کرده به طوری که تا همین دوره های پیش آب حمام فقط توسط یک شعله به جوش آمد البته امروز دیگر این شعله خاموش شده است.

راز حمام شیخ بهایی، گرم شدن مخزن آن با یک شمع و روشن بودن دائمی آن بود. البته تعدادی از بناهای اصفهان معماهایی داشته که در اثر گذشت زمان کشف شده اند یکی از آن ها راز حرکت مناره های منار جنبان بود که امروز علت آن مشخص شده است. تا اواسط دوره پهلوی آب دیگ های حمام با شعله شمع به جوش می آمده که البته این سیستم امروز دیگر کار نمی کند که عده ای دلیل آن را ویرانی قسمتی از بدنه اصلی حمام در جریان کشف راز شمع می دانند.

تا به حال برای پی بردن به راز گرم شدن حمام تحقیقات زیادی صورت گرفته است؛ در هنگام انجام تحقیقات، دانشمندان به یک سیستم سفالی لوله کشی در زیر بنا برخوردند، سیستمی که در زیرزمین حدفاصل آبریزگاه مسجد جامع و حمام قرار گرفته بود. لوله کشی سفالی دانشمندان را به این نظریه رساند که گازهایی مثل متان و اکسیدهای گوگردی به روش مکش طبیعی به سمت مشعل خزینه حمام جاری می شدند تا در حکم منبع گرما در مشعل بسوزند، شاید هم این گازها به طور مستقیم از مواد زاید دفع شده برای استفاده در حمام جمع آوری می شدند. مطالعات باستان‌ شناسی نشان می دهد که لوله‌ هایی فاضلاب شهر اصفهان را به سمت خزینه حمام هدایت می کرده است. امروز در کشورهای پیشرفته برای تهیه سوخت، گاز از طریق فاضلاب تولید می شود که با نام بیوگاز می گویند.

موقعیت مکانی حمام در کنار عصارخانه جماله اصفهان بود و همین مجاورت عده ای را به این نظریه رساند که شاید روغن عصارخانه تامین کننده سوخت حمام بوده است. این احتمالات به اندازه کافی متقاعد کننده نبودند چون مهمترین چیزی که حمام را اسرار آمیز کرده گرم شدن آن به وسیله یک شعله می باشد که هنوز هم علت آن کشف نشده است. تا اینکه مخترعی از مشهد حمام را شبیه سازی کرد تا بتواند راز معمای آن را بفهمند. نتیجه تحقیقات این مخترع این بود که منبع آب حمام شیخ بهایی از طلا ساخته شده و از آن جایی که طلا رساناترین فلز در جهت انتقال گرما به شمار می رود می توانسته با حرارت کم، انرژی زیادی تولید کند. طلا فلز ارزشمندی است و برای اینکه منبع آب به سرقت نرود راز آن سر به مهر باقی مانده بود. این مخترع بعد از شبیه سازی حمام موفق شد دو نشان طلا از مسکو و سوئیس دریافت کند.

حمام در ابتدا حدود ۳۰ نفر مالک داشت اما بعد از خرید به مالکیت میراث فرهنگی اصفهان در آمد. حمام شیخ بهایی در طول زمان آسیب های زیادی را متحمل شده به طوری که در سال ۱۳۸۶ مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این حمام از آثار ملی ایران است و در اصفهان، خیابان عبدالرازق، کوچه شیخ بهائی قرار گرفته است.

---

منبع:مجله گردشگری الی گشت