توطئه چینی انگلیسی‌ها

کودتای 1299 و نام انگلستان به هم گره خورده است اما برخی از مورخان بر این باورند که انگلیس در زمینه چینی این کودتا نقش داشته و نه تمام کودتا!.

تشکیل حکومت رضاشاه به عنوان ماحصل مبارزات قدرت در دوران بحرانی مشروطه، آغازگر دوران نوینی در تاریخ سیاسی ایران بود. نطفه اولیه حکومت پهلوی و قدرت‌یابی رضاشاه با کودتای سوم اسفند 1299 شکل گرفت. در باب این کودتا و نحوه شکل‌گیری آن دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی آن را ماحصل برنامه‌ریزی انگلیس می‌دانند، برخی تنها به نقش زمینه‌سازی و فراهم آوردن شرایط توسط انگلیسها اشاره دارند و در دیدگاه سوم که البته گروهی اندک هستند، نقش انگلیس در این ماجرا انکار شده است. 

با پیروزی نهضت مشروطه، گرچه مشروطه‌طلبان توانستند به برخی از خواسته های ظاهری خود برسند اما روح مشروطه شکست خورد زیرا که اگر مشروطه خواهان پیروز می شد از دل مشروطه دیکتاتوری دیگر ظهور نمی کرد.

این منجی در قامت یک دیکتاتور که بعدها خود عامل خفقان کشور گردید به منصه قدرت رسید. این دیکتاتور، رضاخان میرپنج بود که از طریق کودتای 1299 قدرت را تصاحب نمود و انقلاب مشروطه را عامل هرج و مرج و ناامنی اعلام کرد. در باب قدرت‌یابی رضاخان و نحوه کودتای وی نقش انگلیس و حامیانش بسیار پررنگ بود، با این حال برخی منکر این نقش بوده و یا آن را ناچیز و غیرمستقیم می‌دانند.

انگلیس نقشی در کودتای 1299 نداشت!

شاید خارج از تصور نباشد که کودتا کار انگلیس نبوده زیرا فضای آن روزها و مشکلات بسار عدیده ای که مردم داشتند تن به هر نقشه می دادند و رضاخان فرد جاه طلبی بود که خوب توانست از این آب گل آلود ماهی بگیرد البته این یک احتمال از وقوع آن کودتاست اما سیاست انگلستان برای وقوع هر حادثه ای در ایران نقشه و برنامه ای داشت و اگر فرض را بر این بدانیم که نقش نداشته اما برای این کودتا نقشه کشیده است. 

انگلیس عامل اصلی کودتای 1299

محتمل‌ترین و قوی‌ترین دیدگاه در رابطه با نقش انگلیس در کودتای 1299، همدستی و نقش پررنگ این کشور با کودتاگران است. طبق بسیاری از اسناد به جامانده، کودتا توسط رضاخان و با هم‌ دستی سیدضیاءالدین طباطبایی و برنامه‌ریزی افسر انگلیسی آیرونساید طراحی گردید. درخصوص انتخاب رضاخان برای فرماندهی نظامی کودتا اردشیر ریپورتر، عامل و جاسوس انگلیس در ایران نقش مهمی داشت. وی که از مدتها قبل از کودتا رضاخان را می‏شناخت او را به آیرونساید معرفی نمود.

شخص سید ضیاء در رابطه با طرح کودتا و هدف کودتاگران عنوان نموده دو روز پیش از کودتا به همراه رضاخان، و چند نفر دیگر در شاه‌آباد جلسه‌ای جهت قبضه قدرت تشکیل داده و قسم می‌خورند که به ایران خدمت کنند. با این‌حال فارغ از این جلسات، در اصل بنابر پیشنهاد آیرون ساید (ژنرال انگلیسی و فرمانده سپاهیان بریتانیا) رضاخان به عنوان فرمانده لشکر قزاق گردید و در آستانه تصرف تهران سفارت انگلیس با ژاندارمری و گروههای مسلح تماس گرفت که در مقابل تصرف تهران مقاومت نکنند «... نورمان سفیر انگلیس ضمن ملاقات با شاه و دادن خبر کودتا ضرورت آن را برای برقراری امنیت یادآور شده بود».

بررسی نقش انگلیس در کودتای 1299 و دیدگاه‌های متفاوت در این زمینه نشان داد که اولاً دیدگاه‌هایی که ناظر بر عدم مداخله انگلیس در کودتا هستند بسیار اندک بوده و حتی آن دیدگاه‌ها نیز به طور ضمنی به نقش غیرمستقیم انگلیس اذعان دارند. در ثانی مطامع سیاسی و اقتصادی انگلیس در آن شرایط به‌خوبی بیانگر مداخله این کشور در کودتا است.

انگلستان هر طرح و برنامه ای را اجرا می کرد تا بتواند امتیازی را از کشورهایی چون ایران بگیرد و در جریان  قرارداد 1919 نتوانست امتیاز قابل توجهش را بگیرد و دور از ذهن نیست توطئه ای کرده باشد تا کودتایی با نام ایرانی و به کام او به وقوع بینجامد.


پی نوشت:
1-  نقش مستقیم یا غیرمستقیم انگلیس در کودتا؟!، زهرا سعیدی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران