وجوه وثاقت حدیث در نزد شیعه، چیست؟

علمای شیعه، چیزی كه بعد از قرآن مورد توجّه قرار دادند؛ حدیث، علم الحدیث، درایة الحدیث و علم الرجال بوده است. قبل از هر چیز به این اصطلاحات، اشاره می‌كنیم:

 الف) «حدیث»: در لغت به معنای چیز تازه و در اصطلاح، كلامی است كه قول، فعل و تقریر معصومان (علیهم‌ السّلام) را حكایت می‌كند.
ب) «علم الحدیث»: مشتمل بر اصول و قواعدی است كه با استفاده از آن می‌توان قول، فعل و امضاء عملی معصوم (علیهم‌ السّلام) را شناخت.
ج) «درایة الحدیث»: دانستن قواعدی كه به كمك آن می‌توان به معانی و مفاهیم حدیث پی برد.
د) «علم رجال»: بررسی راویان حدیث و ناقلان آن‌ها و رجال سند از جهت وثاقت می‌باشد.(1)
و) «مصطلح الحدیث»: از كیفیت حدیث از حیث آحاد و تواتر، اتصال و انقطاع آن به معصوم از نظر واسطه‌ها، بررسی می‌شود.
تعلیم و تعلّم این علم در بین علماء، نشانه اهمیت زیاد به «حدیث» است؛ حتّی امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «حدیثٌ تَدْریهِ خیرٌ مِنْ ألْفٍ تَرْویه»(2) «فهمیدن یك حدیث، از نقل هزار حدیث بهتر است.» لذا قبل از هر چیز، حدیث را از جهت ادبیات عرب ، علم لغت، عموم و خصوص ، اطلاق و تقیید، مجمل و مبین بودن ، ظهور و دلالت الفاظ، ناسخ و منسوخ، حقیقت و مجاز و مفاهیم شرط و وصف و غایت و ... مورد بحث قرار می‌دهند تا احادیث صحیح را از جعلی جدا نمایند.

ملاك وثاقت حدیث:

الف) از نظر سند:
حدیث باید مسند باشد؛ یعنی تمام راویان در سلسله سند ذكر شده باشند، و كسی از سند ساقط نشود (بر خلاف مرفوع، مرسل...).
در مورد راویان حدیث شرایطی بیان شده است. راوی حدیث باید: عاقل، بالغ، عادل، ضابط، حافظ، با ایمان (شیعه اثنی عشری البته غیر اثنی عشری، اگر مذمّت نشده باشند و ثقه باشند، مورد وثوق اند) باشد ؛ اما راویانی غیر از این با اوصافی مانند: كذّاب، مجهول، و... مورد وثوق نیستند.

به طور خلاصه؛ حدیث از نظر سند، به چهار قسمت تقسیم می‌شود:

1-  حدیث صحیح:

حدیثی است كه سلسله سند آن به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه ـ علیهم‌ السّلام ـ متّصل باشد و ناقل آن در تمام طبقات، شیعه اثنی عشری، ضابط و عادل باشد.

2-  حدیث حسن:

حدیثی است كه، سلسله سند آن متصل به معصوم باشد و راویان آن شیعه و مورد ستایش (نه در حد عدالت) باشند و مذمت هم نشده باشد.

3-  حدیث موثق:

حدیثی است كه؛ سند آن متصل به معصوم باشد؛ اما همه یا بعضی از راویان آن غیر دوازده امامی و از طرف اصحاب ما، تصریح به توثیق شده‌اند.

4-  حدیث ضعیف:

حدیثی است كه؛ هیچ كدام از شرایط (صحیح، حسن و موثق) را ندارد.(3)

ب) از نظر متن:
محتوی و دلالت حدیث، بررسی دقیق می‌شود تا با احادیث دیگر ، قرآن ، عقل و... معارض نباشد، مشتمل بر كلام قبیح و مستهجن نباشد، موافق قواعد ادبیات عرب باشد و...
در مورد محتوای حدیث باید ملاک های زیر در نظر گرفته شود:

1ـ عدم مخالفت با قرآن: اگر مضمون و محتوی حدیث، برخلاف نص یا ظاهر قرآن باشد، مورد قبول علماء شیعه قرار نمی‌گیرد. از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت شده است كه: «أیها الناس ما جائكم عنّی یُوافِق كتابَ الله فأنا قلتُه و ما جائكم یُخالِف كتابَ الله فلم أقلْه»(4) ؛ «ای مردم! آن‌چه از من به شما رسیده در صورت موافقت با كتاب خدا، گفته‌ من است، و آن چه را كه مخالف با قرآن باشد، من نگفته‌ام.»
2ـ عدم مخافت با سنت قطعی: حدیث، نباید با سنّت قطعی رسول الله و ائمه ـ علیهم‌ السّلام ـ و خبر متواتر، مخالف باشد: امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمودند: «لا تصدّق علینا إلاّ ما وافَقَ كتابَ الله و سنّةَ نبیِّه»(5) ؛ «حدیثی را كه از ما به شما برسد اگر با قرآن و سنّت رسول الله موافق نباشد؛ تصدیق نكنید.»
3ـ عدم مخالفت با عقل: هر حدیثی را كه با بدیهیات عقل مخالفت نماید، صدور آن از معصوم مورد اشكال است. مانند احادیثی در مورد توحید، رؤیت خداوند، جبر و اختیار، نبوت، معاد... در صورت مخالفت با بدهیات عقلی.
4ـ عدم مخالفت با ضرورت و اجماع: «اجماع» اتفاق نظر جمیع فقهاء را در یك امر شرعی ‌گویند، و ملاك حجیت آن، كشف آن از قول معصوم ـ علیهم السلام ـ می‌باشد. بنابراین در روایات آمده است: «إذا اختلف أحادیثُنا علیكم، فخذوا بما اجتمعتْ علیه شیعتُنا فإنّه لا ریبَ فیه»(7) ؛ «زمانی كه بر سر حدیثی اختلاف پیدا شد؛ آن حدیثی را مورد قبول قرار دهید که بر آن اتفاق نظر دارند، زیرا آن حدیث هیچ شکی در او نیست».

این پاسخ كوتاه بیان مختصری از شرایط وثاقت احادیث در بین علماء شیعه است تا این احادیث، دست نخورده و تحریف نشده به دست مردم و آیندگان برسد و از چشمه زلال معرفت و علم آن، بهره‌ ببرند و همچنین از بین این احادیث، خرافات و جعلیات را از احادیث صحیح و مورد اطمینان جدا كنند.

---

پی نوشت:
1- امین، سید محمد، روایت و درایت، قم، اورامان، چاپ اول، 1372، ص33ـ20؛ و ر.ك: سبحانی، جعفر، كلیات فی علم الرجال، قم، انتشارات مهر، چاپ دوم، 1366ق، ص25ـ9.
2- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة وفاء، چاپ دوم، 1403هـ ، ج2، ص184.
3- زین الدین بن علی بن احمد العاملی، الرعایة فی علم الدرایة، قم، مكتبة آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1413ق، ص200ـ49؛ و امین، سید محمد، روایت و درایت، ص125ـ94؛ قربانی لاهیجی، زین العابدین، علم حدیث، قم، انصاریان، چاپ اول، 1370، ص111؛ ر.ك: سبحانی، جعفر، علم الدرایه، انتشارات مهر.
4- حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه، تهران، مكتبة الاسلامیه، چاپ هفتم، 1372، ج18، ص15 و 79.
5- همان، ج18، ص89، ح48.
6- همان، ج18، ص88، ح43.
منبع:
سایت مرکز پاسخگویی به شبهات