كشف نظم مثنوی پس از 700 سال
پنجاه و نهمین نشست از سلسله نشستهای مركز پژوهشی میراث مكتوب تحت عنوان وصول ساختارشناسی و تاویل در متون كلاسیك با نگاه به مثنوی معنوی عصر دوشنبه پانزدهم مرداد برگزار شد.
در این جلسه سلمان صفوی استاد دانشگاه soas لندن گفت: در آغاز سخن كوشش كردیم ساختار و نظریهای برای فهمیدن یك متن كلاسیك به وجود آوریم. بنده طلبه فلسفه هستم و نگاهم نظر اهل فلسفه است. من ادیب نیستم و وارد مباحث ادبی نمیشوم و فقط قدری به نقد ادبی میپردازم.
وی افزود: نگاه من مبتنی بر این پیشفرض است كه متن دارای ظاهر و باطن است. در نگاه فلسفی متن میتواند شامل هر واحدی مثل واحد جامعه، واحد طبیعت، واحد متن منظوم و منثور و واحد فیلم باشد. نگاه فلسفی بر این است كه برای فهم باطن بایست از ظاهر آغاز كرد. از این نقطه است كه مباحث ساختارشناسی و تاویل آغاز میشود. این گذار فرآیندی دارد. اولین مبحث مشخص كردن زبان متن است بسیاری از مباحثی كه پیرامون مثنوی صورت میگیرد به دلیل مشخص نشدن معارف این كتاب است. مشخص نیست كه مثنوی دارای چه فلسفه، ادبیات و یا تاریخی است.
استاد دانشگاه soas لندن با اشاره به اینكه در مورد جبرگرایی مولوی نخست باید بپذیریم كه مثنوی كتابی كلامی است، تصریح كرد: پس از اینكه مشخص شد مثنوی متعلق به كدام یك از معارف است باید زبان آن مشخص شود. زبانشناسی از جمله مباحثی است كه وینگشتاین آن را در دوره معاصر زنده كرد. چرا كه ما فقط با بیك زبان مواجه نیستیم. بسیاری از مباحثی كه هنوز در مورد قرآن صورت نگرفته، بحث عدم شناسایی زبان قرآن است. زبان قرآن در استنباطهای فقهی تاثیر فراوانی دارد.
سلمان صفوی پس از اولویت علم و زبان یك اثر مكتوب عنوان كرد: اكنون وقت آن است كه به بررسی حالتهای مختلف علومی و زبانی در مورد مثنوی بپردازیم و وارد شرح، تفصیل و تاویل آن شویم.
پارهای شرحهای عرفانی و یك سری اصطلاحشناسی داریم. این كتب اصطلاحشناسی به خواننده كمك نمیكند كه مقصود مولف را در یابد. تفسیر یك مرتبه بالاتر از شرح است و تاویل كه از هر دو مرتبه بالاتری دارد كمك میكند تا خواننده بفهمد مولف چه چیزی را میخواسته است بگوید. اهل تسنن شرح و تفصیل را قبول دارد. ولی تاویل را بر نمیتابد. نگاه تشیع و نگاه فلسفی به هر دوگونه اهمیت میدهد تا به باطن دست یابیم.
او بررسی موضوع متن را به دو نگاه تقسیم كرد و گفت: نگاه نخست نگاه متوالی به متن است كه نگاه رایج متنشناسان و مفسران به متون كلاسیك را شامل میشود. این حالت نگاه بیت به بیت یا آیه به آیه است. حالت دیگر نگاه جامع یا كلی به یك متن است. برای فهم متن به هر دو نگاه نیاز است. بحثهای قبلی ناشی از این است كه صرفا به یك نگاه محدود شده است.
مرحوم فروزان فر و مرحوم همایی از جمله كسانی بودهاند كه كارهای ارزشمندی در این زمینه انجام دادهاند. ولی غالب توجه آنها نیز به نگاه متوالی است و به مباحث دیگر توجه چندانی نكرده است.
مدیر فرهنگستان و مطالعات ایرانی لندن با اشاره به دشوار بودن نگاه كلی ابراز كرد بحث مهم دیگری كه تاكنون مورد غفلت واقع شده است بحث موضوع است. در مورد كارهای موضوعی مشكل این است كه پژوهشگران ابیات را از موضوع جدا میكنند و همه را یكجا جمع میكنند و میگویند منظور مولف چنین است. این كاری است كه در مورد مفهوم عشق در مثنوی مولوی انجام شده است. در حالی كه عشق در دفتر اول و ششم مثنوی دو مرتبه متفاوت است. این تفكیك موضوعی بحث را مشكك میكند. علامه طباطبایی از جمله كسانی هستند كه بحثهای مفیدی درباره بحث سیاق مطرح كردند تا این شك كمرنگ شود. برای رسیدن به مفهوم باطنی متن باید فرم و ساختار متن را كه مانند نقشه است شناسایی كنیم. مثنوی معنوی از جمله كتبی است كه هم به عرفان نظری و هم به عرفان عملی پرداخته است مشكلی كه بسیاری از پژوهشگران به مثنوی وارد میكند پراكندگی داستانها و بی نظمی آنها است. آنها معتقدند قصههای مثنوی یا وحدت موضوعی ندارند و یا وحدت داستانی. مثلا در دفتر سوم كه پنجاه بخش است داستان اصلی موسی و فرعون است كه داستانهای دیگری نیز در این میان مطرح میشود. خواننده از خود میپرسد اگر داستان اصلی موسی و فرعون است پس چرا نیمهكاره رها میشود به سراغ داستانهای فرعی میرود و دوباره به داستان اصلی باز میگردد.
این موضوع نشان میدهد كه آغاز و پایان داستانها مشخص نیست.
سلمان صفوی كه مدتها درباره نظم در مثنوی معنوی تحقیق و پژوهش كرده است گفت: ما بررسی كردیم كه چگونه باید قسمتهای مختلف مثنوی را به هم وصل كرد. به این منظور باید قسمتها را پاراگراف بندی كنیم. رابطه این قسمتها با هم الزاما متوالی نیست، ولی عمدتا متوازی است. سپس باید روابط موضوعات را با هم استخراج كنیم و در نهایت وارد ارتباط دفاتر با هم شویم. چرا كه در مثنوی دو رابطه تكامل و یا كنتراست.
عضو هیات علمی دانشگاه soas لندن خاطرنشان كرد: كار تاویل كننده این است كه ساختار پنهان متن را كشف كند. سروش، اسلامی ندوشن و بسیاری از پژوهشگران غربی از بیسامانی و بینظمی مثنوی شكایت میكند. درحالی كه مرحوم همایی و فروزانفر اشارههایی به نظم مثنوی میكنند. كار ما این بود كه بر اساس این تئوریها ساختار پنهان مثنوی را پس از 700 سال مشخص كنیم.
صفوی با ارایه نمودارهایی ساختار منتظم مثنوی را به حضار نشان داد و سخنرانیش را به توفیق صبحانی كه در جلسه حضور داشت تقدیم كرد. ساكت مدیر این جلسه نیز با اشاره به اهمیت جایگاه مولانا عنوان كرد: در این عصر مولوی پناهگاهی برای امنیت درونی انسان است.
در پایان این جلسه كه با توجه به نامگذاری سال 2007 به عنوان سال مولانا سومین نشست پیرامون مولوی در مركز پژوهشی میراث مكتوب بود حاضران در جلسه به ایراد سوالاتی از سلمان صفوی كردند و سخنرانی كوتاه دكتر كینگ متخصص هنر اسلامی دانشگاه فوق پایان بخش برنامهها بود.
منبع : خبرگزاری فارس
