عجیب ترین غار خشکی ، آبی ایران(1)
غار كتله‌خور، غاری است خشكی -آبی، واقع در استان زنجان و در ۸۰ كیلومتری جنوب خدابنده و ۱۷۳ كیلومتری شمال همدان و ۴۱۰ كیلومتری تهران و ۵ كیلومتری شهر كوچك گرماب واقع است. در بعضی ازمناطق غربی ایران به كوههای كم ارتفاع كتل می‌گویند و احتمالاً وجه تسمیه غار نیز به همین علت باشد كه غار در یكی از این كوهها قرارگرفته‌است و خورشید از پشت آن طلوع می‌كند و بجای كتل خورشید به آن كتل‌خور گویند. این غار قبل از سال ۱۳۰۰ ه.ش. كشف شده‌است و در سال ۱۳۳۰ توسط شخصی به نام جمالی زنجانی به ثبت رسیده‌است.
حدود سال ۱۳۴۳ ه.ش. كوهنوردان بعلت طولانی بودن دهلیز ورودی و كوتاه‌بودن سقف آن و مشكلات عبور و مرور و فقدان جاذبه‌های غارسنگی، بی‌اهمیت جلوه شد ولی در سال ۱۳۶۵ گروهی مجهز از غارنوردان زبده همدان بازدید مفصلی از غار انجام دادند و توانستند شكل‌گیری این غار را به دوران ژوراسیك مربوط دارند یعنی بیش از ۱۲۰ میلیون سال قبل.
ساختمان در زیر كوه‌كتل خور قرار گرفته و از پائین دست دهانه آن رودشور كه از شعبات فرعی قزل‌‌اوزن است جاری می‌شود غار درمنطقه مستطیلی شكلی به ابعاد ۲۰۰۰×۱۵۰۰ متر به‌وجود آمده‌است در محل یاد شده عملكرد هوازدگی مكانیكی و نیروهای درونی به كمك یكدیگر تعدادی ترك یا گسل متقاطع را در محدوده داخلی این فضا به وجود آورده و به دلیل فراهم شدن سایر شرایط، فرآیند غار زایشی شروع شده‌است دهانه غار در ارتفاع ۱۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد و اختلاف ارتفاع آن با ارتفاع چشمه‌ای كه آبهای فرورو حاصل از ریزش جوی غار را خارج می‌كند و به رود شور می‌ریزد ۵۰ متر است.
ورودی غار یك دهلیز ۴۰۰۰ متری بوده با سقفی كوتاه و فاقد غار سنگ و چند دهلیز فرعی، پس از دهلیز فرعی یك دالان وسیع ۹۵۰ متری با سربالایی‌هایی به ارتفاع ۲ متر و گودالهای خشك قرار دارد كه با دوشاخه ۵۰ متری ادامه پیدا می‌كند و پس از عبور از یك سربالایی به تالار وسیعی پوشیده از چكنده و چكیده و ستون می‌رسد. در داخل تالار كوچك بلورین، كه به تالار ستونها چسبیده چاهی به عمق ۸ متر قرار دارد كه احتمالاً محل خروج آبهای فرورو سازنده غار است. در حال حاضر این غار به سه بخش فرهنگی، تفریحی و ورزشی تقسیم شده‌است بخش ورزشی آن تنها مورد استفادة غارنوردان و صخره‌نوردان قرار می‌گیرد حدود ۴ كیلومتر است كه البته هنوز انتهای آن كشف نشده‌است. بخش تفریحی غار نیز كه جهت بازدید عموم مورد استفاده قرار می‌گیرد حدود ۲ كیلومتر مسیر مستقیم است كه گفته می‌شود این مسیر تنها ۳/۱ كل غار است. بخش فرهنگی غار نیز در بخش جنوبی آن قرار دارد قسمت اصلی آن دالانی است طبیعی كه جهت برگزاری مراسم مختلف مورداستفاده قرار می‌گیرد البته این دالان هیچگونه راه خروجی به بیرون نداشته و راه خروجی آن به صورت مصنوعی كنده شده اما خود دالان تماماً طبیعی بوده‌است.
غاركتله‌خور از لحاظ كیفیت بلورها و قندیلها، زیبایی و تعدد طبقات اولین غار آهكی جهان شناخته شده‌است كه توسط سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و هزینه شخصی به نام مهندس عالی كه مهندس عمران فرمانداری زنجان بودند در طول پنج سال آماده بهره‌برداری گشت. از بهره‌برداری اولیه این غار چیزی حدود ۱۵ سال می‌گذرد كه البته هنوز هم كاوش و فعالیت برای آماده‌سازی سایر قسمتهای غار برای بازدید ادامه دارد.
غار كتله‌خور، غاری است آهكی كه در برخی نقاط آن گل‌رس و خاكهای حاوی اكسیدآهن قابل مشاهده‌است. این غار از نظر سنی تقریباً هم‌سن غار علیصدر همدان است البته این دو غار از دو جهت با هم تفاوت دارند. یكی اینكه غار علیصدر همدان غاریست كاملاً آبی اما غار كتله‌خور زنجان غاری است تقریباً خشكی. دوم اینكه آهكهای غار كتله‌خور نسبت به آهكهای غار علیصدر بسیار خالص‌تر هستند كه این خود عاملی است جهت زیباترشدن غار، چراكه خالص بودن آهكها موجب شفافیت آنها و در نتیجه عبور نور از قندیلها می‌شود.
یك نكته جالب توجه در رابطه با غار كتله‌خور اینست كه شواهد و بررسی‌های انجام شده مؤید این موضوع است كه این غار در نهایت به غار علیصدر در همدان متصل می‌شود. همچنین یكی دیگر از عجایب و زیبایی‌های این غار تعدد طبقات آن است كه اینگونه غارها در جهان بسیار كم‌نظیر هستند. گمان می‌رود كه این غار دارای ۷ طبقه باشد كه البته تاكنون تنها ۳ طبقة آن كشف شده است.
حدود ۷۰۰ متر اولیه غار قطری حدود ۷۰ سانتیمتر داشته‌است به‌طوریكه رهنوردان اولیه غار این مسیر ۷۰۰ متری را به صورت سینه‌خیز طی كرده و مسیر خود را با علامتگذاری مشخص كرده‌اند. ۱۰۰ متر ابتدای غار محل زندگی انسانهای نخستین بوده‌است كه این موضوع را اسكلت ۸۰ انسانی كه در این محل پیداشده‌است تأیید می‌كند. لازم به ذكر است كه این اسكلت‌‌ها همچنان در این محل نگهداری می‌شوند. این غار دارای بخشهای دیگری است كه به ترتیب میتوان میدان شیرخوابیده، میدان بیستون، میدان چهل‌ستون، سه‌راهی كوهی، میدان پنج‌شیر، تالار عروس، تونل قندیلی، اتاق عقد، پای فیل، شتر باجهاز، عروس و داماد، میدان شمع، دوجادوگر، نخل سوخته، میدان مریم مقدس و… را نام برد. كه تمامی این بخشها حاصل تجمع‌های مختلف آهكی است كه هركدام براساس شباهتی كه به یكی از اشیاء اطراف ما داشته‌اند به این اسامی خوانده می‌شوند. از ویژگیهای منحصر به فرد این غار میتوان وجود ستونهای آهكی عظیم را نام برد كه حاصل به هم پیوستن استالاكتیت‌ها و استالاگمیت‌های آهكی هستند كه باعث شده‌اند كه این غار خود نگهدارنده خود باشد یعنی اینكه این ستونهای عظیم نقش نگهدارنده‌هایی را بازی می‌كنند كه مانع از فروریختن سقف غار می‌شود.
این غار در مراحل اولیه تشكیل خود غاری آبی بوده است كه دراثر انحلال آبی گاهی اوقات توده‌های عظیمی از سنگها از توده اصلی جدا شده‌اند. تشكیل طبقات متعدد این غار باعث شده است كه آب به طبقات زیرین نفوذ كرده و عملاً غار تبدیل به غار خشكی گردد. از دیگر ویژگیهای بارز این غار میتوان وجود قندیلهای زیبا و شفاف آهكی و استالاكتیت‌های گُل‌كلمی را نام برد.
وجود چشمه‌های آب بسیار زلال در اطراف این غار و حفره‌های متعدد طبیعی هم از ویژگیهای منحصر به فرد این غار است. علاوه بر تمامی این مسائل در غار كتله‌خور همانطور كه در قبل آمد میتوان تجمع‌های متفاوتی مشاهده كرد كه یكی از این تجمع‌های زیبا و جالب‌توجه استالاگمیت‌هایی است كه بسیار شبیه به عروس و داماد هستند و به همین اسم نامگذاری شده‌اند این غار در طول ۱۲۰ میلیون سالی كه از عمرش می‌گذرد دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است كه برخی طبیعی و برخی هم مصنوعی بوده‌است. از تغییرات طبیعی این غار میتوان شكستگیهای حاصل از زمین‌لرزه‌ها، گسل‌خوردگیها، لغزش‌ها و ریزش‌ها را نام برد.
سرزمین ما ایران با خورشید تابان دشت های وسیع و سرسبز جنگل های انبوه، كویرهای خیال انگیز كوه های رفیع و سر به فلك كشیده، رودهای خروشان و غارهای شگفت انگیز دارای طبیعت زیبایی است و طبیعت رمز و رازهای فراوان دارد كه انسان را به طرف آفریننده ای یكتا رهنمون می سازد و او را به پرستش در مقابل پروردگار وا می دارد، یكی از این رازها زیبایی های نهفته در طبیعت غاز عظیم و دیدنی كتله خور در زنجان است كه عظمت و شكوه آن چشم هر بیننده ای را خیره می سازد. انسان های اولیه غارها را به عنوان پناهگاه و مسكن مطمئن انتخاب كردند و انسان های متمدن امروزی به روش های دیگر از این پدیده طبیعی استفاده می كنند، استفاده صنعتی از غارها بیشتر در ارتباط با انرژی و منابع آب و ذخیره و گسترش شبكه های آبیاری است و یا به علت داشتن آب و هوای مناسب در بسیاری از كشورها برای پرورش و تكثیر گیاهان خاص استفاده می شود، افزون بر آن در هنگام بلایای طبیعی و انسانی به عنوان پناهگاه های امن می توانند مورد استفاده قرار گیرند و در بسیاری از كشورها غارهای طبیعی به صورت مكان های توریستی درآمده و علاقمندان را به خود جذب كرده اند.
نویسنده: داود توکلی
منبع:
مطالب مربوط به استان:
