زکات و رشد معنوی

یکی از اعمال  شرعی در دین مبین اسلام زکات است. زکات که بر دو نوع است یکی زکات  مال و دیگری زکات فطره بر هر كس بالغ ، عاقل و آزاد با شرایطی که در کتابهای فقهی و رساله های توضیح المسائل بیان شده واجب است.[1] خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ[2]  از اموالشان صدقه‏ اى بگیر تا بدین وسیله آنان را پاك سازى و رشدشان دهى، و براى آنان دعا كن، زیرا دعاى تو برایشان موجب آرامش است، و خدا شنوا و داناست.

كلمه «تطهیر» به معناى برطرف كردن چرك و كثافت از چیزى است كه بخواهند پاك و صاف شود و آماده نشو و نماء گردد و آثار و بركاتش ظاهر شود. . كلمه «تزكیه» به معناى رشد دادن همان چیز است، بلكه آن را ترقى داده خیرات و بركات را از آن بروز دهد، مانند درخت كه با هرس كردن شاخه‏ هاى زائدش، نموش بهتر و میوه ‏اش درشت ‏تر مى ‏شود. كلمه «صل» از«صلاة» و به معناى دعا است، و از سیاق استفاده مى ‏شود كه مقصود از این دعا، دعاى خیر به جان و مال ایشان است، هم چنان كه از سنت چنین به یادگار رسیده كه آن جناب در برابر كسى كه زكات مى‏ داده چنین دعا مى‏ كرده كه: خدا به مالت خیر و بركت مرحمت فرماید. در جمله‏«إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ» كلمه«سكن» به معناى چیزى است كه دل را راحتى و آرامش بخشد، و منظور این است كه نفوس ایشان به دعاى تو سكونت و آرامش مى‏ یابد، و این خود نوعى تشكر از مساعى ایشان است، هم چنان كه جمله‏ «وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» مایه آرامشى است كه دل هاى مكلفینى كه این آیه را مى‏ شنوند و یا مى‏ خوانند بوسیله آن سكونت مى‏ یابد.

این آیه شریفه متضمن حكم زكات مالى است، كه خود یكى از اركان شریعت و ملت اسلام است، هم ظاهر آیه این معنا را مى‏ رساند و هم اخبار بسیارى كه از طرق امامان اهل بیت علیهم السلام و از غیر ایشان نقل شده است.

در آیه بعدی که می فرماید: «أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»[3] با استفهام انكارى مردم را به دادن زكات تشویق می کند، زیرا مردم اگر زكات مى ‏دهند بدین جهت مى‏ دهند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله و یا عامل و مامور وصول آن حضرت از ناحیه خدا مامور به گرفتن آنست، لذا در این آیه به عنوان تشویق مى ‏فرماید: مگر نمى ‏دانید كه این صدقات را خدا مى‏ گیرد؟ و گرفتن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گرفتن خداست، پس در حقیقت گیرنده آن خود خداست. وقتى خداى تعالى بفرماید:«مگر نمى ‏دانند كه خدا صدقاتشان را مى‏ گیرد، مردم تحریك شده، با شوق و اشتیاق دیگرى صدقات را مى‏ پردازند و مشتاقند كه با پروردگارشان معامله كنند و با او مصافحه نموده، با دستان خود دستش را لمس نمایند، و خدا از عوارض اجسام منزه است.

اینکه توبه را با دادن صدقه ذكر كرده، براى این است كه صدقه نیز خاصیت توبه را دارد، توبه پاك مى‏ كند، صدقه هم پاك مى ‏كند، و دادن صدقه توبه‏اى است مالى، هم چنان كه در میان همه كارها، توبه به منزله صدقه است، یعنى صدقه از اعمال است و لذا جمله‏ «وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» را به صدر آیه عطف كرد، و در نتیجه در یك آیه جمع كرد میان توبه و تصدق، و میان دو اسم از اسامى خودش، یعنى تواب و رحیم، و خلاصه از آیه برآمد كه تصدق و دادن زكات خود نوعى توبه است.[4]

از آنچه بیان شد این نتیجه به دست می آید دادن زکات مانند توبه موجب رشد معنوی انسان می شود کسی که از گناهش در درگاه الهی تائب شده درون او پاک گشته و به سوی معنویت و خداوند نزدیک می شود و این نزدیک شدن همان رشد معنوی است که نصیب زکات دهنده می شود.

در شأن نزول آیه آمده است كه برخى از متخلفان از جنگ تبوك، نادم شدند و در قبال خطاى خویش، پیشنهاد كردند كه تمام اموالشان را به عنوان صدقه بپردازند. بنابراین گرفتن صدقه (زكات) از خطاكاران نادم از سوى حاكم اسلامى باید به منظور تطهیر روح و تكامل معنوى آنان باشد. زیرا پرداخت صدقه و زكات، مایه تطهیر (پاكى روح از آلودگى) و تزكیه (رشد معنوى‏) انسان است. تطهیر نفس و پاك كردن آن از آلودگی ها و موانع روحى، زمینه رشد و تكامل معنوى انسان است. از این رو تطهیر و تكامل روحى و معنوى جامعه، هدف اصلى برنامه ‏هاى اجتماعى و اقتصادى اسلام است. افز.ن بر آن پرداخت صدقه (زكات)، تضمین‏ كننده پاكى جامعه و شكوفایى اقتصاد آن است برعکس دلبستگى به مال و عدم تمایل به پرداخت صدقه (زكات) نشانه آلودگى روح و عدم تكامل معنوى انسان است‏. از مفهوم آیه برداشت مى‏ شود كه: تطهیر و تزكیه مورد نظر تنها با پرداخت زكات حاصل خواهد شد. بنابراین آنان كه در نتیجه دلبستگى، از پرداخت آن سرباز مى‏ زنند، آلوده ‏اند و رشد نخواهند یافت. [5]

دادن زکات به نفع خود پرداخت کننده زکات است . از امام علی علیه اسلام نقل شده که فرمود: «یجبر الإمام النّاس على أخذ الزّكوة من أموالهم لأنّ اللّه عزّوجلّ قال: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً …؛[6] یعنی امام، مردم را مجبور مى كند كه‏ از اموال آنان زكات گرفته شود؛ زیرا خداى عزو جل فرموده:از اموال آنان صدقه بگیر …» بنابرای ان گرفته صدقه به دستور خداوند است. از امام صادق علیه السلام روایت شده است: « من زعم أنّ الإمام یحتاج إلى ما فى أیدى النّاس فهو كافر إنّما النّاس یحتاجون أن یقبل منهم الإمام قال اللّه عزّوجلّ: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّیهِمْ بِها»[7]؛ یعنی هر كس كه گمان كند، امام به آنچه در دست مردم است نیاز دارد، او كافر است؛ بلكه مردم نیاز دارند كه امام صدقه را از آنها قبول كند. خداى عز و جل فرمود: از اموال آنان صدقه بگیر، تا بدین وسیله آنان را تطهیر و تزكیه كنى».[8]


ــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت ها:
[1] . علامه حلی، تبصرة المتعلمین فی أحكام الدین ( فارسی )،( مترجم : شعرانی )، ج1ص104، تهران، اسلامیه، چ6، 1385ش.
[2] . سوره توبه، 103.
[3] . توبه، 104.
[4] . رک: سید محمد حسین طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان‏، ج9، 512-513، ترجمه موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم، چ5، 1374ش.‏
[5] . رک: اکبر هاشمی رفسنجانی،  تفسیر راهنما، ج7، ص 195، قم، بوستان کتاب، چ5، 1386ش.
[6] . محمد باقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 93، ص 86، ح 7.
[7] . محمد بن یعقوب کلینی، اصول كافى، ج 1، ص 537، ح 1.
[8] . رک: اکبر هاشمی رفسنجانی،  تفسیر راهنما، ج7، ص 197، قم، بوستان کتاب، چ5، 1386ش.




منبع: وبسایت الشیعه