آیا همه احادیث بحارالانوار معتبر است؟

 
بحارالانوار، کتابی است به زبان عربی که حدود 320 سال قبل تدوین و تألیف شده است که می‏توان آن را می توان به عنوان جامع ترین مجموعه حدیث شیعی و به قولی دائرة المعارف شیعه نامید، نویسنده این کتاب، محمدباقر مجلسی، فرزند محمدتقی مجلسی اول است که خود به مجلسی دوم و علامه مجلسی معروف است.

تألیف این کتاب که مجموعه‌ای از آموزه‌ها و تعالیم شیعه است، بیش از ۳۰ سال طول کشیده و گروهی از شاگردان علامه مجلسی او را در این کار یاری کرده‌اند. مؤلف، کتاب را بر اساس ۲۵ موضوع کلی طراحی و آن را در ۲۵ جلد جای داده است (در دوره‌های اخیر به صورت ۱۱۰ جلدی منتشر می‌شود). در هر جلد ریز موضوعات مربوط به آن را در ابواب مختلف گرد آورده است. او در هر باب، ابتدا آیات قرآنی مرتبط با موضوع را ذکر کرده و تفسیر آنها را می‌آورد و در مرحله بعد احادیث مربوط به آن باب را نقل می‌کند.

انگیزه نگارش

مجلسی در مقدمه بحارالانوار انگیزهٔ خود را از تألیف بحارالانوار چنین ذکر می‌کند: سبب تألیف کتاب این است که من در دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و بعد از سپری کردن بخشی از عمر در دانش‌های گوناگون و اندیشیدن به ثمرات و غایات این علوم دریافتم که علم، تنها از چشمه وحی و روایات اهل بیت(ع) حاصل می‌شود و در آخرت تنها این دانش سودمند است. از این رو به اخبار و روایات معصومین(ع) پرداخته‌ام.[۱]
او همچنین درصدد منابعی بوده است که در معرض فراموشی قرار داشتند و از این رو، به سراغ کتاب‌هایی رفته که در گذر زمان و به علت توجه زیاد به کتب اربعه، مهجور مانده بود و یا به علت غرض ورزی فاسدان، بی‌توجهی جاهلان و وجود مخالفان اهل بیت(ع) در حال نابودی بوده‌اند.[۲]

او می‌گوید: «مانند این کتاب در عامه و خاصه تاکنون نوشته نشده و احدی در این کار بر من سبقت نگرفته و امید است این کتاب، تا قیام قائم آل محمد(ص)، مرجع فضلا و طالبان علم و منبع تحقیق تمام کسانی باشد که در پی تحصیل علوم ائمه اطهار هستند.[۳]

شیوه تألیف

مجلسی برای تألیف این کتاب، بسیاری از شاگردانش را به شهرها و کشورهای مختلف فرستاد تا کتب و نسخه‌های موجود روایی را پیدا کنند.[4] وی بر همه مراحل کار تسلط کامل داشت و شاگردانش فقط به جمع‌آوری و نگارش آیات و احادیث، ذیل عنوان‌های طراحی شده توسط خود او می‌پرداختند و کلیه گزینش‌ها از متن، سند و نیز تنظیم متن توسط خود او صورت می‌گرفته است.[5] با این حال اتمام کامل کتاب به معنای پاک نویسی آن، بعد از وفات مجلسی و توسط شاگردان او انجام گرفته است.[6]

مجلسی عنوانی را برای هر جلد کتاب برمی‌گزید و در ذیل هر عنوان ابوابی را قرار می‌داد. او هر باب را با آیاتی از قرآن کریم که صریحاً یا به مدد قراین گوناگون تاریخی، حدیثی و تفسیری با موضوع تناسب داشته آغاز کرده، سپس اقوال مفسّران (غالباً امین الاسلام طبرسی و فخر رازی) را در حدّ لزوم نقل کرده و آنگاه احادیثِ ناظر بر هر عنوان را با ذکر سند، به ترتیب شماره آورده است.‌ گاه فقط بخشی از یک حدیث را نقل کرده و کامل آن را در بابی مناسبتر آورده است (گاهی به محل اصلی نقل حدیث در بحار اشاره می‌کند) و همچنین، در صورت لزوم، برای تبیین معنای حدیث توضیحاتی داده است.

هدف مجلسی از نگارش بحارالانوار

از نظر اسناد باید به این نکته اعتراف کرد که همان‌طور که خود مرحوم مجلسی در جلد اول بحارالانوار در بخش بیان مسائل این نکته را توضیح می‌دهد، تصریح دارد که هدف من فقط جمع کردن روایات اهل‌بیت(ع) بوده است. البته ایشان کتابی به نام «مرآت‌العقول» دارد که خبره بودن ایشان در علم درایة الحدیث را مشخص می‌کند. ایشان در کتاب مرآت‌العقول، کتاب کافی را از نظر سندی مورد مداقه خود قرار داده و این عمل نشانگر تبحر مجلسی در حدیث‌شناسی است.

اگر کسی مرآت‌العقول مرحوم مجلسی را مطالعه کند، این نکته را متوجه می‌شود که قصد علامه مجلسی در بحارالانوار فقط جمع‌آوری روایات بوده است، نه اینکه تمام روایات آن از نظر حدیث صحیح و قابل دفاع باشد.

اعتبار کتاب بحارالانوار

بحارالانوار به عنوان دائره المعارفی جامع از میراث اهل بیت(ع) همواره جایگاهی مهم و رفیع در سنت علمی شیعه داشته است.

کتاب بحارالانوار مرجع مباحث فقهی نیست

نکتۀ قابل توجه در تألیف بحار آن است که استفاده محدود مؤلف از کتب اربعه باعث شده اهمیت کتاب او از لحاظ فقهی کم شده و به رغم اینکه در دیگر زمینه‌ها سیطره کامل و بسیار واضحی در حوزۀ فرهنگ تشیع پس از خود پیدا کرده، در مباحث فقهی، از مراجع متداول محسوب نشود.

همچنین نوع تحلیل‌ها و توضیحاتی که علامه دربارۀ احادیث می‌دهد، در فضای اخباری‌گری متعادل صورت گرفته و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با رویکردی کلامی و ظاهرگرایانه آن را نقد می‌کند، نه با رویکردی عقلی فلسفی، به همین خاطر برخی از متفکران شیعه معتقدند شرح‌ها و نکات علامه مجلسی از دقت کافی برخوردار نیستند.[7]

وجود تناقضات و مطالب سست و بی‌اساس در بحارالانوار

عده ای انتقاد به آن دارند بعضی مطالب سست و بی اساس در آن آمده و در پاره ای از مجلدات آن، تناقضاتی است، هم چنین این انتقاد هم هست که اخبار ضعیفی در آن دیده می شود که نه موجب علم می‏ شود نه عمل. در جواب باید گفت؛
قهرا اخبار ضعیفی در متن ابواب مختلفی دیده می‏ شود، اما نظر مؤلف، جمع و ضبط احادیث بوده که حقا از عهده این مهم برآمده است ولیکن هر محقق و خواننده می‏تواند متن حدیث را که از منابع مختلف نقل شده با سلسله سند آن حدیث و روایت مورد بررسی قرار دهد، اگر نقص یا تناقص دید، آن را با روایات کاملتر و سند صحیح تر تطبیق نماید و تکمیل کند.

امثال اینگونه تناقض ها از برکات این کتاب است، زیرا اگر گردآوری روایات از کتب مختلف و جمع آن در باب واحد ذیل موضوع واحد نبود، این تناقض آشکار نمی‏ شد و این باعث گشایش باب بحث و دقت علمی شده و باب جهل سخن بدون تحقیق را می بندد.
این بزرگوار، تمام آنچه از احادیث و روایات به او رسیده، در کتابش آورده ولی تشخیص بین صحت و سقم را به شم و شناخت محققان و احاطه علمی آنان واگذارده است بدون آنکه در جمع آوری و انتخاب روایات، فکر و نظر شخصی خود را حکم قرار دهد.
البته آنچه که در بیانات ایشان در توجیه روایات متعارضه و متناقض و تأویل و رفع اختلاف آنها می یابیم به قصد صدور حکم بر صحت حدیث و قبولش نیست، بلکه این کار شأن هر مجموعه ای از جوامع حدیث است که در همه آن احادیث و روایات، ضعیف و صحیح و حسن است.

اقل فایده جمع و تدوین علامه مجلسی این است که محققان هر موضوعی از معارف دینی، تمامی گمشده و آرزوی خود را در این مجموعه فراهم می یابند ... و به این وسیله مجال ژرفکاوی در آنها را دارند.

علامه پس از سال ها اختناق حاکم بر تشیع و شیعه، فرصت یافت تا حرکتی نموده و در احیای معارف اسلامی و فرهنگ تشیع گامی بردارد، لذا اعلام نمود تا هر کس سخنی به نقل از پیامبر اکرم (ص) یا سایر معصومین (ع) می‌داند، به او بیان دارد.
کار علامه مجلسی در زمان خود کار بسیار لازم و ضروری بوده است؛ چرا که شیعه قرن‏ها در تحت فشار دستگاه‏های حکومتی بوده و از همین‏ رو بسیاری از احادیث و آثار آن نابود شده بود و یا در خطر نابودی قرار داشت

بنابراین هدف مرحوم «علامه مجلسی» از تدوین کتاب ارزشمندی چون بحار الانوار و یا سایر کتب، گردآوری همه احادیث و روایات اسلامی بوده تا اولا: یک دائره المعارف از احادیث اسلامی عرضه کرده باشد و ثانیا: احادیث را از خطر از بین رفتن، حفظ نماید و ثالثا: کسی نتواند بعد از آن تاریخ احادیث ضعیف را کنار هم جمع کند و به نام شیعه مطالبی بر علیه عقاید شیعه، منتشر سازد و نیز خود ایشان اعلام کرده است که درمیان احادیث شیعه هم حدیث ضعیف داریم و هم احادیث صحیح و از مجموع روایات است که حکمی استنباط می شود.

پس هرچه مرحوم مجلسی جمع‏آوری نموده است، از اعتبار برخوردار نیست و اصلا  ما  کتابی که منبع اصلی حدیث باشد و هیچ گونه حدیث ضعیفی در او نباشد، نداریم.

---

پی نوشت:
1- مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲ 
2- همان، ج۱، ص۳-۴ 
3- همان، ج۱، ص۶ 
4- قمی، الکنی و الالقاب، ج۳، ص۱۴۷ 
5- المعجم المفهرس لالفاظ احایث بحارالانوار، ج۱، ص۷-۸ 
6- امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۳. بحراین، لؤلؤ البحرین، ص۵۷ 
7- علامه طباطبائی و مجلسی و حدیث عقل و نقل، سید محمد خامنه‌ای ، مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰۴، پانویس ، امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۱۸۳ 


منابع:
ویکی شیعه
مقاله "بزرگداشت علامه محمدباقر مجلسی" که در ش 65 مجله گلبرگ منتشر شده است.
سایت حوزه؛ "گفتگو با حجت الاسلام ری شهری درباره احادیث بحارالأنوار"
مصاحبه با عنوان "ترجمه «بحارالانوار» به فارسی اشتباه است" با حجت‌الاسلام سیدکاظم ارفع، مترجم قرآن و نهج‌البلاغه
مقاله"بهاردوستی در (بحارالأنوار) " که در شماره 1 مجله حدیث زندگی منتشر شده است.