سلطه نامرئی بریتانیا بر ایران با قرارداد 1919

در مردادماه سال 1298شمسی قراردادی ننگین با نام 1919 (که زمانش به تاریخ میلادی در اوت سال 1919 بود)، مابین ایران و انگلستان بسته شد! این قرارداد با رشوه ای به نخست وزیر وقت (یعنی وثوق الدوله) و مذاکراتی پنهانی که هفت ماه مابین او و انگلستان بود، امضا شد.

قرارداد 1919 چه بود؟

"در سال 1919 دولت ایران هیئتی حامل درخواست های ایران (از جمله لغو قرارداد 1907، الغای کاپیتولاسیون و امتیازات خارجی به طور کلی، و غیره) را به کنفرانس صلح پاریس اعزام داشت، ولی انگلستان مشکلاتی در راه پذیرفته شدن نمایندگان ایران به کنفرانس صلح فراهم کرد، و قرارداد معروف به قرارداد 1919 را با دولت ایران منعقد کرد که به موجب آن کلیه تشکیلات نطامی و مالی ایران تحت نظارت انگلستان قرار می‌گرفت.

پس از امضای این قرارداد بین وثوق‌الدوله و سرپرسی کاکس وزیرمختار انگلیس که خبر آن محرمانه نگاهداشته شده بود، انگلستان منتظر تصویب قرارداد از طرف مجلس ایران نشده ، یک هیئت نظامی به ریاست ژنرال دیکسون و یک هیئت مالی به سرپرستی آرمیتاژ اسمیت برای تشکیل سازمان جدید ارتش و اداره امور مالیه اعزام کردند، و مبلغ دو میلیون لیره به عنوان قرض با ربح صدی هفت برای اجرای برنامه‌های خود در اختیار دولت ایران گذاشتند، اما جامعه ملل این قرارداد خائنانه را که موجب می‌شد ایران تحت‌الحمایه انگلستان شود به رسمیت نشناخت. چرا که این قرارداد ایران را عملاَ به صورت تحت‌الحمایه انگلستان در می‌آورد. در ایران آزادیخواهان بر ضد آن قیام کردند، فرانسه و آمریکا هم انگلستان را به جهت تحمیل کردن چنین قراردادی به ایران مورد اعتراض قرار دادند."(1)

وثوق الدوله با پرداخت ۴۰۰ هزار تومان رشوه تن به این قرارداد ننگین داده بود و تمام تلاشش را کرد که این قرارداد بهم نخورد، مخالفان این قرارداد را به زندان انداخت، روزنامه ها و جرایدی که بر خلاف قرارداد می نوشتند را تعطیل کرد، حتی پادشاه وقت احمدشاه قاجار که قبلا این پیشنهاد انگلیس را رد کرده بود روانه ی اروپا کرد. اما با تمام این فعالیت ها باز هم موفق نشد که به خواسته ی خودش که اجرایی شدن قرارداد بود، برسد! و بر اثر مقاومت و مخالفت‌های داخلی و خارجی و مغایرت آن با قانون اساسی مشروطه، این قرارداد هرگز به اجرا درنیامد.

علت بسته شدن قرارداد 1919 چه بود و انگلستان به چه علت برای این قرارداد پافشاری می کرد؟

جنگ جهانی اول به پایان رسیده بود و توازن دنیا بهم ریخته بود تمام امپراطوری ها از هم پاشیده بودند، عثمانی، شوروی و قدرت های بزرگ یا از بین رفته بودن یا با بحران های زیادی دست و پنجه نرم می کردند. انگلستان به علت سیاست فوق العاده استعماری اش هم چنان پا برجا بود، مستعمرات خودش را داشت و هند که قلب تپنده ی استعماری اش بود هم چنان برایش باقی بود، او به دنبال ایران هم بود که خیالش برای مستعمراتش راحت شود.

"ایران با توجه به نزدیکی به هند (قلب تپنده مستعمرات بریتانیا) و همسایگی با روسیه، بزرگ‌ترین قدرت رقیب این کشور، و همچنین دسترسی به آبهای خلیج فارس، جایگاه ویژه‌ای در منظومه سیاست خارجی انگلستان داشت. از آن سو، وقوع انقلاب کمونیستی در روسیه و خروج (هرچند موقت) این کشور از خاک و مناسبات سیاسی ایران، خلاء قدرتی پدید آورده بود که لندن را به حضور مستقیم، پررنگ و بدون رقیب در ایران ترغیب می‌کرد."(2)

اما سیاست خارجی انگلستان در رابطه با ایران جواب نداد! به این علت که هم مخالفان سرسخت داخلی اش را داشت و هم مخالفان خارجی چون روسیه، آمریکا و فرانسه! که این کشورها از بیشتر شدن قدرت انگلستان بعد از جنگ جهانی اول و افزایش مستعمراتش واهمه داشتند.

در نهایت انگلستان که از قرارداد 1919 ناامید شده بود و از طرفی به دنبال راهی کم هزینه تر برای لشکرکشی هایش بود، زمینه را برای قراردادهای دیگر هم چون کودتای سوم اسفند 1299 دنبال کرد.


پی نوشت:
1- قرارداد 1919، زهرا عباسی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
2- تله انگلیـسی!، سیدمرتضی حسینی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
3- تله انگلیـسی!، سیدمرتضی حسینی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

---