ثمرات سفر امام رضا(ع)‌ به "مرو" را باید در پازل تمدنی دید

فلسفه حرکت امام رضا(ع) از مدینه به سوی مرو و موضوع پذیرش ولایتعهدی مأمون، همواره مورد بحث اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. در صورت کلی نظرات مطروح درباره این رویداد در دو دسته تحلیل تاریخی و تحلیل تمدنی قرار می‌گیرد.

از منظر تاریخی می‌خوانیم مأمون که در زمان پدرش از طرف وى والى خراسان بود،  سرانجام، پنج روز پیش از پایان محرم سال 198 ق، امین را از خلافت ‏خلع و به قتل رساند و مرکز خلافت را از بغداد به مرو منتقل کرد. تزلزل شخصیت مأمون و قیامها و حکومتهاى مستقلى که در اندک مدتى جان گرفته بود  و نیز به ویژه پس از قیام زید بن علی در زمان بنی‌امیه و آمدن یحیی بن زید به خراسان که در آنجا بسیاری از مردم به وی پیوستند و پس از آن مردم این سرزمین علاقه خاصی به علویان نشان می‌دادند و روز به روز طرفداران آنان افزایش پیدا می‌کرد،  او را بر آن داشت تا به همان سیاست پیشین عباسیان که با شعارهایى به نفع علویان یعنی «الرّضا من آل الرسول» حکومت عباسى را از آن خود ساختند، تمسک جوید و رژیم عباسى را با تدبیرى زیرکانه از سقوط حتمى نجات بخشد؛

نگاه تمدنی به ماجرای امام رضا(ع) و امام حسین(ع)

نکته دیگری که در ورای سیاست‌های مأمون وجود داشت،‌ کاهش محبوبیت امام رضا(ع) در بین شیعیان ایشان بود. در واقع مأمون قصد داشت امام(ع) را شخصی معرفی کند که به طمع ولی‌عهدی سپس دستیابی به حکومت مسلمین حاضر به پذیرش پیشنهاد مأمون عباسی است.  از این جهت به امام رضا علیه‌السلام چنین پیام داد: «تو همیشه به گونه ناخوشایندى با من برخورد مى‏‌کنى، در حالى که تو را از سطوت خود ایمنى بخشیدم. به خدا سوگند، اگر ولی‌ّعهدى را پذیرفتى که هیچ وگرنه مجبورت خواهم کرد که آن را بپذیرى، اگر باز همچنان امتناع بورزى، گردنت را خواهم زد.» امام رضا(ع) پس از وداع با قبر پیامبر گرامی اسلام(ص) راهی مرو شدند. پس از این ماجرا حضرت با برخی اعتراضات مردمی مواجه شدند و برخی نیز در قلبشان شبهات فراوانی به وجود آمد. در واقع می‌توان گفت ماجرای امام رضا(ع) در پذیرش ولایتعهدی و ممانعت برخی شیعیان از این کار با جریان قیام امام حسین(ع) و اعتراض اقوام و نزدیکان نسبت به اقدام سیدالشهدا(ع) دارای یک نوع قرابت خاص است که بدون مطالعه تمدنی نسبت به این جریانات نمی‌توان به پاسخی مناسب دست یافت. 

به عنوان نمونه با بررسی لایه‌های ظاهری و یا سیاسی ماجرای قیام امام حسین(ع) به راحتی می‌توان به این نتیجه دست یافت که این قیام با شکست ظاهری مواجه شد؛ زیرا هدف اصلی جلوگیری از منکرات و اشاعه معروف و مبارزه با استبداد و نیز جلوگیری از فساد بنی‌امیه بود؛ اما با مطالعه تاریخ می‌بینیم بدترین و فجیع‌ترین جنایات علیه شیعیان پس از قیام حضرت اتفاق افتاد که از جمله آنان «واقعه حره» بود. در این حادثه مسلم‌بن عقبه، به دستور یزید سه روز جان و مال مردم را بر سپاهیانش حلال کرد چنانچه  مسعودی در کتاب خود آن را فجیع‌ترین حادثه پس از شهادت امام حسین(ع)، دانسته است. (تنبیه، ص306)

ثمرات رفتار امام حسین(ع)‌ و امام رضا(ع)‌ را باید در پازل تمدنی دید

اما اگر از منظر تمدنی به ماجرای قیام امام حسین(ع) نگریسته شود، مشاهده می‌کنیم اتفاقاً حضرت با نگرش آینده‌نگرانه به قیام علیه ظلم برخاستند طوری که ثمرات قیام را در سده‌های بعد به خوبی می‌توان رصد کرد. مثلاً احیای مجدد مسلمانان و گرایش آنان به تشیع پس از ماجرای کربلا به صورت تدریجی شکل گرفت و تا زمان امام رضا(ع) به اوج خود رسید و زمینه را برای پذیرش تفکر عترت(ع) فراهم آورد. هم‌اکنون نیز جریان پیاده‌روی اربعین حسینی(ع) و استقبال بسیاری از ادیان و مذاهب دنیا از این همایش جهانی نمونه بارزی از ثمرات قیام امام حسین(ع) در درازمدت و با نگاه تمدنی است. 

رفتار امام رضا(ع)‌ در پذیرش ولایت‌عهدی و سفر به خراسان نیز از این قاعده مستثنی نیست. بسیاری از ثمرات و لایه‌های پنهان رفتار حضرت را جز نگاه تمدنی و آینده‌پژوهانه نمی‌توان دریافت که برخی از گزاره‌های آن شامل موارد ذیل  است:

حضرت معصومه(س) و ثمرات شهر قم

امام رضا(ع) پس از آنکه به اذن الهی به سوی خراسان حرکت کرد،‌ از این فرصتی که دشمن برایشان فراهم آورد نهایت بهره را جهت جذب عموم مردم به تشیع برد. ضمن اینکه پس از آن شاهد سفر بسیاری از اقوام امام(ع) و نیز  سادات به سوی خراسان هستیم. حضرت معصومه(س) از جمله بزرگوارانی بود که به نیت رسیدن به امام خویش به سوی طوس حرکت کرد، اما به خواست خداوند در بین مسیر به لقای الهی پیوست و در شهر قم به خاک سپرده شد؛ محلی که تا پیش از آن هر یک از اهل‌بیت(ع) خبر از جایگاه رفیع آن داده بودند. لذا از آن پس، مضجع شریف ایشان محلی برای خیرات و برکات برای مردم ایران و نیز عالمان دین شد تا جایی که کلید وقایع مربوط به انقلاب اسلامی از شهر قم و توسط یکی از عالمان قم یعنی امام خمینی(ره) زده شد. همچنین گسترش امامزاده‌ها در سراسر ایران اسلامی از برکات حرکت امام رضا(ع) به سوی طوس بود. 

ظرفیت پذیرش علم آل‎محمد(ص) در ایران 

نکته دیگر در علت حرکت امام رضا(ع) به سوی ایران، در ظرفیت پذیرش علوم آل‌محمد(ص) توسط ایرانیان است. ایرانیان ثابت کرده‌اند همواره در علوم دین نسبت به سایر مسلمین پیشتاز هستند. پیش از این محمدهادی همایون، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با اشاره به اینکه در ماجرای امام رضاع(ع) باید نگاهی تمدنی داشت، خاطرنشان کرد: برای اینکه این علم توانایی تمدن‎ساز بودن را داشته باشد، به نظر می‎رسد ظرفیت مدینه گنجایش این جریان را ندارد و این علم باید در مکان دیگری که ظرفیت و توانایی حفظ و رشد این علم را دارد، به امانت گذاشته شود. با توجه به روایات پیامبر(ص) نسبت به تمجید قوم فارس مخصوصاً شهر قم به عنوان کسانی که اهل علم و معرفت هستند در قالب احادیثی همچون «اگر علم در ثریا باشد، مردمی از فارس به آن دسترسی پیدا می‎کنند» به راحتی می‎توان علت حرکت امام رضا(ع) به سمت ایران را متوجه شد.

عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد

وی ادامه داد: اگر از این منظر به جریان هجرت امام رضا(ع) به ایران و مرو بنگریم، تمام این مسائل را از تدابیر خداوند متعال می‎دانیم و مباحثی همچون اجبار کردن حکومت نسبت به حرکت امام رضا(ع) به سمت ایران را در این راستا مطالعه خواهیم کرد. در واقع دشمنان اسلام به مثابه کسانی بودند که از جانب خداوند به اجبار بانی این مسأله شدند که می‎توان این ضرب‎المثل را به کار برد که «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد».

یادداشت: سعید شیری

---

منابع:‌ باشگاه خبرنگاران پویا / پایگاه عبرت‌پژوهی تاریخی