گام به گام در آموزش نقاشی مینیاتور

گمانه زنی های تاریخی اظهار می دارند که پیامبر ایرانی، مانی، نقاش و خطاط بوده و کتابش را منقوش کرده است. لذا برخی چنین ادعا می کنند که مانی به عنوان پیامبر دوران ساسانیان کتابی حاوی طرح و نقش هایی به نام ارژنگ و سبک ویژه ای در نقاشی داشته که شامل نقوش ریزی می شده است. پس از مانی، هیچ اثر دیگری از این نوع هنر در هیچ شکلی وجود ندارد.

اولین قرون

شواهد نشان می دهد که ساسانیان در نقاشی های قرون هفتم تا دوازدهم میلادی بسیار اثرگذار بوده اند. با وجود آنکه خلفای مسلمان اجازه طراحی از چهره انسان را نمی دادند اما طرح های متعلق به آسیای میانه و معنای هر نقش در نقاشی ایرانی اثر خود را باقی گذاشته اند.

نقاشی های دوره سلجوقی

نقاشی های این دوره تاریخی از نظر سبک و معنا یکسان نیستند. آثار نقاشی این دوره زمانی به قدری قوی وارد میدان هنر شدند که به خارج از مرزهای جغرافیایی حکومت سلجوقی نیز کشیده شدند. نقاشی های این عصر دو ویژگی برجسته داشتند:

1- انسان هایی با چهره های گرد کامل با دهان تنگ و کوچک و چشمانی مورب و
2-صحنه هایی متشکل از انسان ها، گیاهان، حیوانات و مناظر طبیعی

نقاشی های دوره ایلخانی

پس از تهاجم ویرانگر مغول ها به ایران، آرام آرام در شمال ایران، ایلخانیان به مسائل سنتی و فرهتگی و هنری توجه کردند. در این عصر، بسیاری از آثار برجسته در زمینه های جانورشناسی، گیاه شناسی و تاریخ نوشته شد. در کنار این پیشرفت های فرهنگی، سبک های متنوعی در بغداد، تبریز و سایر شهرها به وجود آمد که البته ارتباطی با سبک های دوره سلجوقیان نداشت.

نقاشی های دوره جلایریان

پس از ایلخانیان، سلسله جلایریان، هنر مینیاتور را در بغداد و تبریز رشد دادند اما در شیراز و سایر شهرهای ایران نیز پیشرفت کرده بود. نکته جالب توجه این است که سبک نقاشی در هر شهر با سایر شهرها فرق داشت. بنابراین در این دوره تاریخی شاهد تنوع سبک ها هستیم.

نقاشی های دوره مظفریان

سلسه مظفریان در بخش هایی از عراق و ایران حکومت می راندند بنابراین پس از سلجوقیان، در عرض چندین سال پیش از حمله تیمورخان، نقاشی مینیاتور شکوفا شد و مکاتب مستقل فراوانی به وجود آمدند مانند مکتب تبریز، مکتب بغداد، مکتب شیراز و مکتب مظفریان. به این شکل نسخه های تصویری کتاب های داستانی قدیمی ایران، و اشعار ایرانی مانند اشعار فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی، و جامی و غیره تولید شدند.

نقاشی های دوره تیموریان

با حمله تیمورخان، مرکز حکومت سیاسی و طبعاً هنری ایرانیان به شمال ایران منتقل شد. شهرهای سمرقند و خراسان پذیرای بسیاری از هنرمندان شدند. در این عصر، یکی از سبک های بسیار برجسته از ترکیب مکتب های جلایریان و مظفریان خلق شد که سنن آسیای میانه را نیز در جزئیات پذیرفت. بنابراین اولین سبک کلاسیک و رسمی در مینیاتور ایرانی به وجود آمد. طی سه و نیم قرن پس از این دوران، چند سبک فردی دیگر اضافه شد یا با این سبک ترکیب شدند.

شهر هرات نیز به مدت نیم قرن، مکتب هرات را در خود شکل داد. همه خوشنویسان، طلاکاران، نقاشان مینیاتور و کتاب سازان از بایسنقر به هرات کوچ کردند. آن ها برخی از آثار جالب توجه و خاص را در تاریخ نقاشی شرقی از خود به جای گذاشتند. این مینیاتورها از نظر مقیاس، ترکیب و انتخاب رنگ متناسب و متعادل هستند.

شاهنامه بایسنقر یکی از همین آثار بی بدیل است که در همین دوره زمانی خلق شده است. شاهرخ، پادشاه تیموریان و پسرانش همگی از طرفداران این هنر بوده اند؛ لذا مینیاتور در هرات، شیراز، بغداد، تبریز، سمرقند و سایر مناطق ایران شکوفا شد و رونق گرفت. سبک نقاشی مینیاتور در دوره زمانی تیموریان همچنان تا صد و پنجاه سال پس از این سلسله نیز ادامه یافت تا زمان صفویان و حتی این هنر ایرانی در ترکیه سردمدار و راهبر بود.

با پایان دوره حکومت تیموریان، زمانی که سلطان حسین، هرات را فتح کرد، دستور داد تا نسخه ویژه ای از ظفرنامه نوشته و نقاشی شود. بیشتر نقاشی های این نسخه به دستان هنرمندترین ایرانی یعنی کمال الدین بهزاد، ترسیم شد. وی و همکاران هم عصرش تلاش کردند که سبک مینیاتور دوره تیموریان را بهبود بخشند. وی از مکتب کلاسیک هرات پیروی می کرد برای خلق این آثار استفاده می کرد.

بعدها بخارا، جای هرات را گرفت و نسخه های دیگری از این آثار را تولید کرد. مکتب بخارا به عنوان مکتبی نوآورانه شکوفا نشد؛ اما نقاشان مینیاتور حرفه ای بودند که جهان زیبایی از رنگ ها و صحنه ها را خلق کردند. در این عصر، اصفهان، قزوین و تبریز مراکز فعال در زمینه نقاشی مینیاتور بودند.

نقاشی مینیاتور در عصر صفوی

شاه اسماعیل صفوی، موسس سلسله صفویان، بهزاد را به عنوان رییس کتابخانه سلطنتی تبریز منسوب کرد. در دوره پس از این پادشاه، آثار بسیاری خلق شدند. نسخه ای از شاهنامه با دویست و پنجاه  نقاشی مینیاتوری بزرگ کشیده شد که به شاهنامه طهماسبی معروف است. تعداد بسیاری از نقاشان مینیاتور به کشورهای دیگری همچون هندوستان مهاجرت کردند. در همین دوره ، مشهد و قزوین مراکز جدید حامی مینیاتور شدند. شاه اسماعیل دوم کمی بیشتر از پادشاهان پیشین از این هنر پشتیبانی کرد. نسخه دیگری از شاهنامه به همراه نقاشی های مینیاتور تولید شد.

این حرفه تا زمان شاه عباس به همین شکل وجود داشت. زمانی که وی امور کشور را در دست گرفت به نقاشان مینیاتور دستور داد و آنان را به سوی نقش های تزئینی سوق داد و به دستور وی نقش های قدیمی از نو کشیده شدند. نقاشان آن دوره بسیاری از قصرهای صفوی در پایتخت ایران، اصفهان را تزئین کردند. در آن زمان مردم هزینه بیشتری برای آثار هنری صرف می کردند هر چند که آن زمان هم ثروتمندتر از قرون پیشین نبودند. در زمان صفویه، اولین بار رابطه بسیار خوبی میان متن و تصویر در نقاشی های کلاسیک ایرانی برقرار شد. خراسان تبدیل به دومین مرکز مهم نقاشی های مینیاتور با کیفیت در نسخه های خطی شد.

قصرهای صفوی در قزوین و اصفهان به دست مشهورترین هنرمند آن دوران، یعنی رضا عباسی نقاشی شد. پادشاه از اثرپذیری نقاشی های اروپایی و هندی در هنر ایرانی استقبال می کرد. با کنار رفتن سلسله صفوی، رشد و رونق مینیاتور ایرانی نیز چندان ادامه نیافت و از آن به بعد سبک های غربی رشد بیشتری یافتند و نقاشی ایرانی وارد دوره جدیدی از حیات خود شد. لازم به ذکر است که نقاشی مینیاتور همچنان به حیات خود ادامه داد؛ اما جایگاه ویژه اش به عنوان تنها سبک نقاشی ایرانی را از دست داد.

---

برگردان شده از: https://www.destinationiran.com/miniature-of-iran.htm