سرگیجه در طب سنتی

دو واژه سدر و دوار در رابطه با سرگیجه و سیاهی رفتن چشم وجود دارد؛ سدر، سیاهی رفتن چشم هنگام برخاستن از زمین است و در دوار، این احساس به وجود می‌آید که همه اشیاء در حال چرخیدن دور سر هستند و این احتمال وجود دارد که در این حالت شخص تعادل خود را از دست بدهد. یکی از شایع‌ترین علت‌های آن ایجاد سردی و اخلاط سرد و تجمع رطوبت در مغز و مجاری مغزی است. در مواردی این رطوبت‌ها می‌توانند غلیظ شوند و با تشدید انسداد مجاری، علائم را شدیدتر کنند. این حالت در خانم‌ها، در افراد با مزاج سرد و یا رطوبتی بیشتر مشاهده می‌شود.

حرکت کردن مایع درون گوش

داخل مغز، سر و گوش داخلی، حفراتی حاوی مایع یافت می‌شود. اندامک‌هایی مانند اتریکول و ساکول، حاوی مایع درونی گوش در گوش داخلی هستند که در امر تعادل دخالت دارند. وقتی رطوبت زیاد شود، این مایع نیز به نسبت، افزایش حجم یافته و هنگام حرکت و از جا بلند شدن، بیش از حد و به صورت غیرطبیعی حرکت می‌کند.
مانند توقف آنی کیسه‌ای پر از آب که در حال چرخیدن است در حالی که حرکت مایع درون آن همچنان ادامه دارد.
چنین اتفاقی در داخل سر و حفرات مغز که رطوبت آن بالا رفته باشد می‌افتد که می‌تواند با تحریک سنسورهای موجود در محل، باعث سرگیجه و سیاهی رفتن چشم شود.

افزایش رطوبت و اخلاط سرد در بدن

با مشخص شدن علت، درمان ساده می‌شود؛ رطوبت زیاد شده بایستی کاهش یابد به خصوص اگر فرد پایه مزاجی سرد دارد و در منطقه‌ای با رطوبت بالا زندگی می‌کند.
تدابیری مانند پرهیز از خوردن آب زیاد، لبنیات زیاد (مخصوصاً دوغ و ماست) و سایر چیزهای رطوبتی پیشنهاد می‌شود.
ورزش، رژیم مناسب، استفاده از گرمی‌جات موضعی، بستن سر و گرم نگه‌داشتن آن مخصوصاً هنگام خواب برای این افراد توصیه می‌شود.
به طور کلی، پاک کردن بینی و فین کردن، غرغره کردن و مزمزه کردن به پاکسازی دماغ و مغز کمک شایانی می‌کند.

مزاج شب و مزاج خواب سرد

بسیاری از این سرگیجه‌ها هنگام صبح اتفاق می‌افتد؛ چون مزاج شب، مزاج این افراد و مزاج خواب، همگی سرد است.
برای برطرف کردن سرگیجه، این افراد باید سرشان را هنگام خواب به سمت محلی گرم همچون شوفاژ قرار دهند و از کلاه و یا روسری استفاده کنند.
بخورهای گرم مانند نعناع و آویشن، به درون حفرات داخل سر و مغز نفوذ کرده، جذب می‌شوند و این مجاری را باز می‌کنند.
اخلاط، مواد و رطوبت‌های تجمع یافته در این افراد غلیظ می‌شوند که عطسه کمک به دفع این مواد می‌کند؛ همچنان که فرد بعد از عطسه احساس می‌کند سنگینی سر بهتر شده است.
استنشاق ادویه خانگی، بینی را تحریک کرده، ایجاد عطسه می‌کند و مجاری باز می‌شود. تکان وارد شده به سر هنگام عطسه باعث می‌شود که رطوبت‌ها کم و دفع شوند و سر سبک شود.

کم خونی و ضعف گوارش

کم خونی، کمبود فشار و ضعف می‌تواند باعث سیاهی رفتن چشم و سرگیجه شود ولی در طب سنتی در ابتدا موارد بالا ذکر شده‌اند.
معمولاً ضعف گوارش در کسانی که کم خونی دارند بیشتر مشاهده می‌شود. در واقع ضعف گوارش منجر به ایجاد رطوبت زائد و سرگیجه و سیاهی می‌شود.
مواردی مانند بوئیدن بوهای خوب، غرغره و ماساژ دادن لثه‌ها، فصد، حجامت و مصلح دادن، البته همگی با تجویز پزشک می‌تواند کمک کند تا مواد زائد موجود در مغز به قسمت‌های تحتانی و ارگان‌های دفعی بدن منتقل شوند و لذا سر پاکسازی شده و سرگیجه از بین برود. استفاده از ملین‌ها و بادکش‌گذاری پشت ساق پا، مخصوصاً در افراد دچار یبوست مفید است.

افزایش گازهای موجود در بدن و افزایش اخلاط

از دلایل دیگری که برای سرگیجه مطرح می‌شود ریاح است. ریاح، بادها و گازهای زائد موجود در بدن هستند که معمولاً از دستگاه گوارش نشات گرفته‌اند (در حالت عادی به دنبال عمل هضم، مقداری گاز در لوله گوارش تولید می‌شود).
اگر مقدار گازهای تولید شده از حدی بالاتر رود، به دلیل سبک بودن حرکتی رو بالا دارند و می‌توانند به مغز رسیده و باعث سرگیجه و سیاهی رفتن سر شوند.
در برابر سرگیجه به علت افزایش ریح (گاز)، سرگیجه به علت افزایش اخلاط وجود دارد.
به علت سنگینی اخلاط، این سرگیجه‌ها با احساس سنگینی در سر همراه هستند. ولی در سرگیجه به علت ریاح، سبکی در سر حس می‌شود (ریاح سبک هستند و به راحتی حرکت می‌کنند).
مانند سایر مسائل در طب سنتی، در رابطه با سرگیجه هم بایستی ابتدا علت‌یابی شود؛ فردی که اختلال در هضم داشته و دچار یبوست است، مواد دفعی که به موقع دفع نشده‌اند تولید گازهای سمی در بدن می‌کنند که این گازها به سمت مغز حرکت کرده و ایجاد سردرد و سرگیجه می‌کنند.
اختلال در رحم، عادت ماهیانه و کلیه نیز می‌تواند نظیر این مشکلات را به دنبال داشته باشد. یکی از بهترین درمان‌ها برای چنین مشکلاتی، روغن مالی با روغن‌های نافذ روی شکم، معده و پهلوها است.
برای نمونه روغن مالی با روغن بابونه در محل شکم و پهلوها و گرم نگه داشتن این نواحی باعث می‌شود اگر ریحی در سیستم گوارش، تناسلی و یا ادراری وجود دارد، برطرف شود.
گاهی روغن مالی در ناحیه سر و پیشانی به علت تحلیل بردن گازها را توصیه می‌شود.

تجمع بلغم و سودا در سر

گاهی اوقات ماده (اکثراً بلغم و سودا) در مغز تجمع می‌یابند و ایجاد سرگیجه می‌کنند. این اخلاط سرد هستند و تجمع این اخلاط می‌تواند اشکالاتی در حافظه، فکر و حواس به وجود آورد. اولین اقدام درمانی، پرهیز از سردیجات و شرایط سرد است. در مرحله بعد درمان با گرمی‌جات (به خصوص در فصول سرد و همراه با برف و باران و باد سرد) مطرح می‌شود.
استفاده از غذاهای با مزاج سرد (مانند ماهی، ماست، دوغ، سالاد و ...) به خصوص در هنگام شب برای این افراد مضر است و می‌تواند سرگیجه و حتی تهوع شدید را به دنبال داشته باشد.
در عوض استفاده از غذاهای رو به گرم (مانند آب گوشت سبک، تخم مرغ آبپز یا حریره بادام) به عنوان شام برای این افراد توصیه می‌شود.
یکی از روش‌های پاکسازی بدن و دماغ در طب سنتی تنقیه گوارشی است که در این روش مایعی به داخل روده فرستاده می‌شود و به همراه خود مواد زائد را دفع می‌کند و پس از آن شخص احساس سبکی می‌کند.
بوئیدن بوهای خوش برای تقویت مغز و برای رفع انواع سرگیجه‌ها می‌تواند بسیار مفید باشد. در افراد دموی (با غلبه خلط دم) حجامت و فصد تحت نظر پزشک متخصص می‌تواند مفید باشد.
همانند سردردهای مشارکتی، سرگیجه‌های مشارکتی ناشی از معده یا شریان‌های سر و گردن نیز وجود دارد. به همین دلیل می‌توان گفت بعضی از فشارخون‌ها ایجاد سردرد می‌کنند؛ از طرفی کم شدن فشارخون نیز می‌تواند سردرد ایجاد کند.
در قدیم با استفاده از واژه‌های اخلاط و مزاج، مسائل و موضوعات طبی از این قبیل توضیح داده شده‌اند و در علم روز با واژه‌های جدید بیان شده که می‌توان بین این مفاهیم تطبیق‌هایی را مطرح کرد که نمونه آن را در بالا مشاهده نمودید.

تشخیص و درمان

برای جمع‌بندی باید این‌طور بیان کرد که در مبحث سرگیجه مانند سایر مباحث مطرح شده، اولین و مهم‌ترین قسمت درمان، تشخیص علت است.
علت یا مربوط به خود مغز است شامل افزایش سردی یا مواد سرد در مغز و یا مربوط به سایر اعضا می‌باشد که به طور مشارکتی منجر به بروز سرگیجه شده‌اند. مثلاً وجود مشکلات و اختلال عملکرد در دست و پا، رحم، مثانه و کلیه می‌تواند ایجاد سرگیجه نمایید. در قدم بعدی با توجه به علت بایستی به درمان اقدام کرد.

---

منبع: زندگی آنلاین - دکتر راحله حسنی؛ دکترای تخصصی سیستماتیک گیاهی و دکتر سید مهدی میرغضنفری؛ دکترای تخصصی فیزیولوژی پزشکی