كافئین
معیارهای اعتیاد به چای و قهوه
شاید شما تا به حال اطلاعات زیادی راجع به اعتیاد و وابستگی به مواد مخدر، سیگار، قرص‌های شادی‌آور و غیره كسب كرده باشید، اما جای خالی ماد‌ه‌ای بسیار شایع كه تقریباً همه ی ما حداقل یك مرتبه آن را مصرف كرده‌ایم، به چشم می خورد. اكثر قریب به اتفاق مردم ساكن در كشورهای غربی این ماده را روزانه چند مرتبه مصرف می كنند و امروز در كشور عزیزمان، ایران نیز استفاده از آن رو به افزایش است.
این ماده كافئین نام دارد. كافئین معمولا به صورت قهوه یا چای مصرف می شود و رایج ترین ماده ی روان گردان در ممالك غربی است. در برخی نقاط جهان، مصرف كافئین كاملاً با رسوم فرهنگی روزمره ادغام شده است، مانند: وقت قهوه در آمریكا یا زمان چای در انگلستان. از آنجا كه مصرف كافئین تا این حد فراگیر است و مقبولیت وسیعی هم دارد، ممكن است، اختلالات مربوط به مصرف كافئین نادیده گرفته شود. كافئین در انواعی از نوشابه‌ها، غذاها و داروهای گوناگون نسخه شده و نشده، وجود دارد.
كافئین چیست؟
این ماده یك محرك روانی است. نیمه عمر كافئین در بدن انسان 3 تا 10 ساعت است و زمان رسیدن به اوج غلظت، 30 تا 60 دقیقه است. كافئین به آسانی به مغز می رسد و باعث فعال شدن گیرنده‌هایی در مغز می شود. نتیجه ی نهایی این فعالیت، افزایش برخی مواد شیمیایی در مغز است.
یك فنجان قهوه به طور معمول 100 تا 150 میلی گرم كافئین دارد. چای حدود یك سوم این مقدار، كافئین دارد. بسیاری از داروهای بدون نسخه حاوی یك سوم تا نصف كافئین موجود در یك فنجان قهوه هستند. برخی داروهای ضد میگرن و محرك‌های بدون نسخه حتی بیش از یك فنجان قهوه كافئین دارند. در كاكائو، شكلات و نوشابه‌های گازدار نیز مقادیر قابل توجهی كافئین موجود است و مقدار آن در حدی است كه می تواند به ایجاد برخی نشانه‌های مسمومیت كافئین در بچه‌های كوچك منجر شود.
در مجموع برخی از منابع معمول كافئین عبارتند از: قهوه ی تازه دم، قهوه ی فوری، چای (دم‌كرده یا كیسه‌ای)، كاكائو، شكلات، نوشابه‌های گازدار مثل كوكا و برخی داروها.
سوء مصرف كافئین
كافئین تمام صفات مواد رایج دارای سوء مصرف را دارد.
اول اینكه كافئین به خصوص در مقادیر پایین می تواند، به عنوان یك تقویت كننده ی مثبت عمل كند. تنها 100 میلی گرم از این ماده در انسان می تواند، حالت سرخوشی خفیف ایجاد كند، ولی باید به یاد داشته باشیم كه با افزایش میزان مصرف، دیگر كافئین به عنوان یك تقویت كننده ی مثبت عمل نمی كند و برعكس، موجب افزایش اضطراب و ملال خفیف می شود.
دوم اینكه، هم مطالعات انسانی و هم مطالعات حیوانی، بروز تحمل جسمی را نسبت به برخی از اثرات كافئین و نیز بروز نشانه‌های ترك را نشان داده‌اند.
ترك كافئین
ظهور علایم ترك، نشان دهنده ی تحمل و وابستگی فیزیولوژیك است كه در نتیجه ی مصرف مستمر كافئین ایجاد می شود. در 50 تا 75 درصد افراد مصرف كننده ی كافئین، نشانه‌های ترك بروز می كند. قطع ناگهانی مصرف و یا حتی كاهش در میزان مصرف، به بروز سردرد به همراه این علایم منجر می شود: بیمار از خستگی و خواب آلودگی به شدت شكایت می كند، دردهای پراكنده ی عضلانی را تجربه می كند، مضطرب می شود، نشانه‌های خفیفی از افسردگی در او آشكار می شود. تهوع و استفراغ نیز دیده می شود و بیمار میل شدیدی به مصرف كافئین دارد.
نشانه‌های ترك كافئین 12 تا 24 ساعت پس از آخرین دوز شروع می شود و طی 24 ساعت تا 48 ساعت به اوج خود رسیده و سپس ظرف یك هفته برطرف می شود.گاهی پزشكان بنا به دلایل خاصی، بر اجتناب از مصرف كافئین توصیه اكید می كنند، به طور مثال، افرادی كه نشانه‌های اضطرابی دارند و یا مبتلا به اختلالات خواب به صورت بی خوابی هستند، از این جمله‌اند.
كافئین در افراد سالم با خطرات قلبی همراه نیست ولی به كسانی كه بیماری قلبی دارند، غالباً توصیه می شود به دلیل رابطه ی احتمالی كافئین و اختلالات ریتم قلبی، مصرف این ماده را محدود سازند. كافئین ارتباط روشنی با افزایش ترشح اسید معده دارد و معمولاً به افراد مبتلا به زخم معده توصیه می شود كه از مصرف هرگونه محصولات حاوی كافئین خودداری كنند.
هرچند درباره ی تاثیر كافئین در بروز نقایص مادرزادی اختلاف نظر وجود دارد، اما خانم‌های باردار یا شیرده احتمالاً باید از محصولات حاوی كافئین پرهیز كنند.
روش ترك كافئین
نخستین مرحله ی كاهش یا حذف كافئین این است كه فرد میزان مصرف روزانه ی خود را مشخص كند. بهترین روش انجام این كار، این است كه از او بخواهیم، دفترچه‌ای برای ثبت مواد غذایی مصرفی خود تهیه كند. سپس تمامی منابع حاوی كافئین در رژیم غذایی و ازجمله اشكال گوناگون كافئین (مثل نوشابه‌ها یا داروهای حاوی كافئین) را شناسایی و با دقت، میزان مصرف آنها را ثبت كند. پس از چند روز ثبت میزان مصرف، پزشك با بیمار ملاقات می كند و با مرور اطلاعات، میانگین مصرف روزانه ی كافئین را برحسب میلی گرم مشخص می كند. آنگاه طی تصمیمی مشترك برای كاهش مصرف كافئینی، هر چند روز یك بار، میزان مصرف 10 درصد كاهش می یابد. از آنجا كه كافئین اصولاً به صورت نوشیدنی مصرف می شود، بیمار می تواند به تدریج نوشابه‌های غیركافئین را جایگزین نوشیدنی‌های كافئین‌دار كند.
به یاد داشته باشیم كه باید از قطع ناگهانی مصرف كافئین خودداری كرد، زیرا در چنین حالتی، احتمال بروز نشانه‌های ترك وجود دارد. گاه برای تخفیف نشانه‌های ترك نیاز به مصرف داروهای ضد درد مثل آسپرین و غیره است. این داروها به صورت كوتاه مدت و تنها برای رفع علایم ناشی از ترك مصرف كافئین به كار می روند. به این ترتیب، ترك كافئین، راهی ساده و بی دردسر است و با توجه به اثراتی كه در بهبود سلامتی دارد، در مواردی كه به توصیه ی پزشك نیاز به قطع مصرف این ماده است و یا در افرادی كه میزان مصرفشان بسیار بالا است، به راحتی به كار گرفته می شود.
مسمویت با کافئین
به دنبال مصرف كافئین به میزان بیشتر از 250 میلی گرم (مثلا بیش از دو یا سه فنجان قهوه ی دم كرده) علائمی بروز می كند. ازجمله نشانه‌های شایع مربوط به مسمومیت با كافئین، می توان به این موارد اشاره كرد: اضطراب و سرآسیمه بودن، بی قراری، هیجان بیش از حد و غیرمعمول، تحریك پذیری و عصبانیت، گرفتگی‌های عضلانی، صورت برافروخته، اختلالات گوارشی مثل تهوع و ناراحتی معده ، تعریق مفرط ، پرادراری، احساس مورمورشدن در انگشتان دست و پا، افزایش تعداد ضربان قلب یا بروز اختلال در ریتم قلب، از این شاخه به آن شاخه پریدن در تفكر و تكلم و بی خوابی.
اگر میزان مصرف خیلی بالا باشد، تكلم بی ربط ، وزوز گوش ، توهمات خفیف بینایی (جرقه‌های نورانی) و تفكر مغشوش نیز دیده می شود. در نهایت ممكن است مسمومیت با كافئین به بروز تشنج منتشر و نارسایی تنفسی و بالاخره مرگ منجر شود.
دكتر ژامك مدرسی- روانپزشك
*مطالب مرتبط:
مصرف قهوه و چای پر رنگ در بروز زخم معده نقش دارند
