«نهج البلاغه وتمام نهج البلاغه»

امیرالمومنین علیه السلام در خطبه ی اول کتاب گهربار نهج البلاغه اولین گام برای شناخت دین را شناخت خدا می داند. این کلام بار معرفتی عظیم و روش شناختی سترگی دربردارد. که گوینده را باید شناخت تا بتوان کلام را بازشناخت. و بر اساس این روش اگر گام اول را برای معرفی کتاب شریف نهج البلاغه آغاز کنیم به قول ابن ابالحدید می بایست کتابی نوشت تا بتوان قدری از شخصیت علی را بازشناسی کرد و نوبت به معرفی کتاب نخواهد رسید. و این روشی بود که او در شرح نهج البلاغه برگزید و معرفی امام را در صفحاتی چند برای خواننده ی کتابش شرح کرد و دنیایی ارزش و معرفت و تاریخ را در چند صفحه با زوایای گوناگون شخصیت شناسی – روان شناسی- مدیریت-رهبری سیاسی- رفتار شناسی با گونه های گروه های انسانی …… دشمن شناسی و ….. گرد آورد. شناخت علی بحری است که هیچ اش کناره نیست اگرچه بزرگان در این راه گامهای بزرگی برداشته اند.اما نمی در برابر بحری اما باز هم نمی است.از حیث وجودی و هستی. هدف معرفی کتابی است که شاید بتوان گفت بعد از کتاب خداوند تبارک و تعالی در مرتبه ی بعد قرار می گیرد نه از حیث رتبه بندی – که از حیث فهم بشری در ترتیب بعدی.

کتاب نهج البلاغه که شریف رضی جمع آوری نموده و در مقدمه ی آن خود روش گردآوری و چگونگی در دسترس قرار گرفتن و انتخاب و دسته بندی بر مبنای خطبه –نامه و حکمت را بیان و شرح داده است. و اضافه می کند ” ادعا نمی کنم که همه ی سخنان آن حضرت را گردآوری کرده ام و هر چه در گوشه و کنار یافت می شد فراهم آورده ام و چیزی از دست نداده ام. شاید بعید نباشد آنچه به دستم نرسیده بیش از این ها باشد و آنچه که به دستم رسیده کمتر از آن باشد که از دست رفته است.. اما وظیفه ی من غیر از تلاش و جهد بسیار برای یافتن این گمشده ها نیست.” و این راه را برای شناخت بخش عظیمی از گمشده ها و نایافته ها باز می گشاید که نیازمند همت والا و عزمی سترگ است که کار را تمام کند که انگار کاری ناتمام است.

و هدف این نوشتار معرفی “تمام نهج البلاغه” است که آنچه سید رضی انجام داده به پایان ببرد اما با فاصله ی زمانی قریب به هزار ساله اما به اغماض می توان گفت به پایان برده. هدف انجام کاری است اگرچه دیر و اگرچه هزار سال دیر. گرچه تلاش های طاقت فرسایی در این میان بوده و قابل تقدیر و سپاس اما این کار از نوع دیگراست.

از مسائل قابل طرح در خصوص نهج البلاغه ی گردآوری شده توسط سید رضی عدم اسناد و ارجاع به منابع و مآخذ است که در روش حدیثی و علم حدیث مطرح است تا به موثق بودن کلام و رجال نقل کننده و صحت و سقم روش آن اطمینان پیدا شود. آنچه که تحت عنوان علم الحدیث- علم الرجال و جرح و تعدیل از آن نام می برند. اما علی الظاهر سید رضی با علم به این موازین کاری به انجام رسانده که این پل ها را گذراند و خواننده را در برابر متنی قرار می دهد که با خواندن آن می توان به درست بودن و صحت آن پی برد. وبا آنچه روش اهل بیت است مطابقت دارد: کلام ما را با کلام خدا (قرآن) بسنجید اگر مطابقت داشت بپذیرید و اگر همخوانی نداشت قبول نکنید.

گذشت زمان قدرت- توانایی و بلاغت آنچه سید رضی تحت عنوان نهج البلاغه گردآوری نمود را ثابت نمود. از آن جمله کسانی هستند که آن را ساخته ی سید رضی و یا ترکیبی از کلام امام و سید رضی دانسته اند. اما ابن ابی الحدید بشدت و قوت تمام آن را رد کرده و با استدلال فنی و بلاغی اعلام کرده که اگر فقط با روش فنی و بلاغت از نهج البلاغه ارزیابی داشته باشیم خواهیم یافت که نهج البلاغه همچون قرآن دارای یک بافت بلاغی و بیانی واحد است که آن را از سایر نوشته ها و گفته ها متمایز می کند.

گویندگان اقوال ساختگی بودن نهج البلاغه یا انتصابی بودن آن به امیرالمومنین تنها تعصب چشمان آن ها را نا بینا ساخته است و نشان از کوته بینی آن ها در شناخت بوده است و اگر گفته شود دست ساخت است . قبل از سید رضی در کتب حدیث و تاریخ خطبه ها و نامه ها و حکمت ها بوده است و نادرست بودن این نظریه ثابت می شود. نیمه ی قابل استحصال ثابت بودن کلام برای امیرالمومنین است. و ابن ابی الحدید آن ها را تابع هوای نفس عنوان گذاری می کند که قادر به تشخیص درست از نادرست نیستند و اضافه می کند ” و تو اگر تامل کنی نهج البلاغه را همچون آبی یکسان و نفس واحد و اسلوبی واحد خواهی یافت. همچون جسمی بسیط که جزئی با جزئی دیگر از نظر ماهیت با هم اختلاف ندارند-خواهی یافت. همچون قرآن –اول آن همچون وسطش و وسطش همچون آخرش و هر سوره ای و آیه ای همچون یکدیگر در منبع و روش و فن و اسلوب و نظم همچون سایر آیات و سوره ها.”

و از معاصرین محمد عبده –رئیس دانشگاه الازهر مصر مرکز علمی بزرگ جهان اهل سنت-که آشنائی وی با نهج البلاغه بصورت تصادفی بوده و با خواندن آن شگفت زده شده و به یکبار دگرگون گشته از آنچه خوانده و در مقدمه ی شرح نهج البلاغه خود می آورد: ” هنگام مطالعه ی نهج البلاغه گاهی یک عقل نورانی را می دیدم که شباهتی به مخلوق جسمانی نداشت. این عقل نورانی از گروه ارواح و مجردات الهی (ملکوتیان) جدا شده و به روح انسانی پیوسته و آن روح انسانی را پوشاک های طبیعت تجزیه نموده – تا ملکوت اعلا بالا برده و به عالم شهود و دیدار روشن ترین انوار نایل ساخته است. و با این وصف شگفت انگیز پس از رهایی از عوارض طبیعت در عالم قدوس آرمیده است.”

و ده ها عالم و صاحب نظر بی همتا که چنین برداشت های درست از نهج البلاغه داشته اند. آیا همگی همدست شده اند که چنین باشند که با عقل و درایت کنار نمی آید.پس باید قول چنان بلاغت و آثاری داشته باشد که خواننده را به شگفتی بکشاند که نه تنها بخواند که حق آن چه خوانده را به جای آورد و شرحی هر چند مختصر بر آن بنویسد. شرح ابن ابی الحدید بسیار مفصل و شرح عبده بسیار مختصر. اما حکایت از تاثیر گذاری بر این بزرگان است که چه زمانی سپری کرده اند تا حق خواندن متن را به جای آورند اگر چه در این اندازه.

اگر تامل و تدبری داشته باشیم بر حیات امیرمومنان به اختصار شاید بتوان آن را به قبل از اسلام و دوره ی پیامبر (اسلام) و پس از رحلت پیامبر به دو دوره تقسیم کرد قبل از خلافت ایشان و دو دوره ی قبل از خلافت ایشان یا دوره ی ۲۵ سال سکوت. اگر فقط دوره ی ۵ ساله را با دقت تامل کنیم ۵ سال شامل ۲۶۰ هفته خواهد بود و هر هفته یک خطبه ی جمعه و جنگ ها و …… می توان یافت که چه حجم عظیمی از گفته و نوشته خواهد شد. که آن چه جمع آوری شده بخشی از آن چه صادر شده می باشد.

و اما “تمام نهج البلاغه”:
تمام نهج البلاغه در هفت جلد توسط سید صادق موسوی بصورت محققانه تنظیم و گرد آوری شده است. با عنوان کامل:
تمام نهج البلاغه ( آن چه سید رضی از سخنان مولای ما امیر المومنین امام علی ابن ابی طالب علیه السلام انتخاب نموده است) – نسخه اسناد داده شده- تحقیق شده توسط سید صادق موسوی به همراهی شیخ محمد عساف (بررسی سندی و تایید) و دکتر فرید السید (مراجعه و تصحیح متون) به ضمیمه ی یک جلد فهرست که توسط شیخ محمد عساف تنظیم و تهیه شده که کار را برای اهل تحقیق بسیار سهل نموده و شامل فهرست آیات قرآنی –احادیث-ضرب المثل –شعر-قبایل-مکان ها و شخصیت ها با راهنمای نهج البلاغه اساس کار کتاب بر پایه ی نگاه داشتن نهج البلاغه ی سید رضی است با این تفاوت که برای استناد هر خطبه اسناد-مدارک تاریخی- منابع و مآخذ آن گرد آوری شده و همراه خطبه آمده تا نشان داده شود هر خطبه در منابع متعددی ریشه دارد و تمام دیدگاه هایی که با شک و تردید به نهج البلاغه ی سید رضی نظر داشته را رد نموده و اصالت آن را محققانه به اثبات برساند.

با گذشت هزار سال از تالیف نهج البلاغه توسط سید رضی اتفاقات بزرگ و گسترده ای در حوزه ی جهان اسلام رخ داده است. از جنگ ها و تجاوزها گرفته از جمله بغداد پایتخت جهان اسلام که آن زمان مرکز زندگی سید رضی بوده تا آتش سوزی ها و نابودی بسیاری از منابع فرهنگی و کتب و منابع و مآخذ دست نویس از آن جمله حمله ی مغول ها و شکست امپراطوری اسلامی و جنگ های فرقه ای و مذهبی. از آن جمله نابودی کتاب خانه ی شیخ طوسی که از منابع بزرگ جهان اسلام بشمار می رفت. و مهاجرت وی از بغداد به نجف و پایه گذاری حوزه ی نجف.

قطعا بسیاری از منابع در دسترس سید رضی از دست رفته و در دسترس ما نمی باشد اما محقق کتاب “تمام نهج البلاغه” تلاش بی همتایی برای گردآوری منابع و مآخذ نموده است و در مقدمه ی اول کتاب ضمن اشاره به ۱۶ ماخذ دست نویس و چاپی نهج البلاغه که با هم مطابقت داده شده و اختلاف کلمه ها در متن های گوناگون را بررسی و اقدام به تصحیح نموده و در صورت عدم یقین به کلمه هایی در متن آن را در حاشیه قرار داده تا باقی بماند برای محققین که کلیه ی منابع و مآخذ در دسترس آنان و دیگر محققان باقی باشد بدون نیاز به مراجعه به نسخه های متفاوت نهج البلاغه.

در نهج البلاغه سید رضی مجموعه ی گردآوری شده بصورت سه بخش خطبه ها- نامه ها و حکمت های قصار تقسیم بندی شده است. اما در کتاب “تمام نهج البلاغه” به دو بخش آنچه بر زبان حضرت جاری شده یا خطبه ها و وصایا و بخش دوم به آنچه کتابت حضرت تعلق گرفته اعم از نامه ها و عهدها و وصایای نوشته شده و بخش حکمت ها حذف شده که علت اصلی آن را آمدن بسیاری از آن ها در متن خطبه ها و نامه ها و وصایا عنوان شده که به تفصیل به آن اشاره شده است. (مقدمه ی اول تمام نهج البلاغه)

نام گذاری تمام نهج البلاغه به آن دلیل انجام گرفته که تمام آنچه سید رضی در نهج البلاغه بصورت گزیده و انتخابی به آن دست رسی داشته با تکیه بر استناد بر منابع و مآخذ و دلالتها بصورت کامل آورده شده است. همچنین برای اینکه خواننده براحتی بتواند بین متن نهج البلاغه و “تمام نهج البلاغه” تفاوت قائل شود و یا به تعبیری “تمام نهج البلاغه” از نهج البلاغه را بازشناسی کنند متن نهج البلاغه که اصل و پایه دانسته شده با چاپ سیاه درشت آمده و آنچه در منابع و مآخذ مربوط به همان خطبه یا متن بوده و سید رضی آن را نیاورده و یا در دسترس او نبوده و در منابع و مآخذ دیگر بوده با چاپ متفاوتی آمده است. البته با ذکر ماخذ و منبع در پاورقی و به این ترتیب متن “تمام نهج البلاغه” با تکیه بر حدود ۸۰۰ اثر تاریخی – ادبی- حدیثی و روایی گردآوری شده است که نشان دقت علمی بکار رفته برای استناد هر کلام و حرف است که مولف با سفر به سرتاسر کره یفانی هر جا اثری یا نوشته ای بوده سر زده و استخراج و استناد را به همراه آورده است تا متن کامل از کلام امام در برابر دیدگان محققان و دوست داران حق و حقیقت قرار دهد.

برجستگان متعددی بر کتاب ” تمام نهج البلاغه” مقدمه و دیباچه نوشته اند که ذکر تمامی آنها کار دشواری است. برای یک معرفی کوتاه از آن جمله والد مولف گرامی فیلسوف و محقق بزرگ آیت الله حسن زاده ی آملی – مفتی جمهوری یمن – مدیریت موسسه ی نهج البلاغه – رییس مرکز اسلامی آلمان – رییس مرکز اسلامی واشنگتن و محقق برجسته سید حسن امین آورده که با این کار بزرگ مولف سید صادق موسوی نام خود را در ردیف بزرگانی که اهتمام به نهج البلاغه داشته اند بصورت درخشان قرار داده است.

همچنین دکتر سید محمد تیجانی تونسی آورده اند که گمشده های بسیاری را در این کتاب یافتم و اضافه می کند که مایه ی افتخار و بزرگی است برای مولف نهج البلاغه که دومین کس باشد که نهج البلاغه را مجدد گرد آورده و اگر سید رضی را مهندسی بدانیم که راه را برای اولین بار پایه گذارده مولف تمام نهج البلاغه بعد از هزار سال مهندس دومی است که مجدد راه را بازسازی نموده و کلیه ی موانع و خارها را کنار زده است. و در نهایت مقدمه ی ۵ صفحه ای جرج جرداق است که دارای نکات جالب و عمیقی است در خصوص امام علی و نهج البلاغه و چگونگی شکل گیری بیان خطبه و کلام امام علی بر اثر نگاه محققانه و عارفانه ی او به جهان هستی و خلقت و خلق و چگونگی اداره ی آن و رعایت حقوق در کلیه ی عرصه های هستی شناسی و اجتماعی و … که کلام جرج جرداق بگونه ای نیست که کوتاه شود یا اختصار داشته باشد باید آن را خواند به تمام. اضافه می کند که امام بزرگ در زمان ما حاضر است و در هر مکانی با روشی که دارای نتایج در امور فکری و روحی و اجتماعی و انسانی است که به نهج البلاغه معروف است.

همانگونه که باید از سید رضی که این مجموعه را در اختیار بزرگان اهل فکر و اندیشه قرار داد سپاسگزاری شود پس بر حق است که همان سپاسگزاری را به مقام علامه سید صادق موسوی که آنچه از نگاه سید رضی پنهان بوده را آشکار کرد و این کتاب یگانه را به اتمام رساند. و یادآورد که علامه سید صادق موسوی با نگاه به واقعیت زمانه عزم نمود که به اتمام نهج البلاغه با هماهنگی و فصل بندی که با حقایق تاریخی و شفافیت به سر انجام برساند. بدون توجه به مشکلات زیاد و و پیامد هایی که چنین کار بزرگی به دنبال خواهد داشت. و توانست با موفقیت بپایان برساند. راهی که حتی کسانی که فکر کردن به این کار هم برایشان دشوار بود حتی در حوزه ی تفکر پیش نرفتند.

و جرج جرداق در پایان اضافه می کند که کافی است برای شما نقل کنم آنچه را علامه ی بزرگ سید حسن امین در این خصوص اشاره داشت که بعد از انتشار نسخه ی تحقیق شده ی کتاب نهج البلاغه که هماهنگی و به اتمام رساند آنرا سید صادق موسوی و بعد از کاوشگری گسترده ای که به انجام رساندم برای من روشن شد ( تعداد مآخذ و منابعی که سید صادق موسوی در این کار سخت به آن ها مراجعه کرده) بالغ بر ۷۸۶ منبع بوده است. و جرداق اضافه می کند این کاری است که گروه هایی از محققان اگر اقدام به چنین کاری می نمودند از آن ناتوان و عاجز می ماندند و مولف به تنهایی توانست ان را به انجام رساند. خداوند او را زنده بدارد و بهره برساند با این کار به اهل این زمان و هر زمان .

این گنجینه ی عظیم اکنون و از زمان سید رضی تا کنون در دسترس بشریت قرار گرفته با مشقت های فراوان و غیر قابل وصف که گردآوران تحمل نموده اند و این اثر را تقدیم نموده اند. جا دارد که کسانی که خود را پیرو این امام همام می دانند حداقل یک بار هم که شده در زمان حیات خود آن را بخوانند. دور از انصاف است کسی خود را منتصب به چنین جایگاه والایی بداند اما یک بار هم که شده در طول حیات خود آن را مطالعه ننماید و خود را شریک دانش و حکمت و محنت هایی که امام به دوش کشیده نکند.و فردا که در پیشگاه حق حاضر خواهیم شد چگونه می توانیم خود را با جرج جرداق که بیش از نیمی از عمر را صرف معرفی امام نموده و ادعایی مبنی بر پیروی از مشی امام ندارد مقایسه و حتی بالا تر از عنوان پیروی از امام دانسته باشیم. وقتی سطری به دانش بشری در معرفی امام ننگاشته ایم.و یک گام در دفاع جانبدارانه از حق و حقوق بشر و حیوان و طبیعت گام نزده باشیم.

بررسی محققان و نقادان و اهل تحقیق این کار عظیم را غنی خواهد نمود و مولف گرامی را در پر بار کردن کار سترگی که به انجام رسانده یاری خواهد رساند. با شد که منطق نهج البلاغه و بلکه تمام نهج البلاغه که راهنمایی غیر قابل انکار و روشن و بلیغ برای پیروان امیرالمومنان است در تمام عرصه های زندگی آنان نقش داشته باشد و از بلاغت کلامی به بلاغت در عمل از معامله با خود گرفته انسان با انسان – انسان با محیط اجتماعی – انسان با محیط طبیعی اعم از حیوان و دشت و جنگل و فضا تا عرصه ی هستی شناسی به منصه ی ظهور برساند و ترجمه ی عملی باشد و بشریت صدای عدالت انسانی را به عدالت در رفتار و کردارهای خود جای داده و عدالت را ملکه ی رفتاری خود گرداند. و برای آنان افتخاری باشیم از بابت انتصاب به آنان و نه مایه ی شرم ساری از انتصاب ما به آنان و آنان به ما.


منبع: وبسایت شفقنا