صراحت عربی به سبک نجیب محفوظ

 نشر کیان افراز به تازگی کتاب «سفرنامه ابن فطومه» اثر نجیب محفوظ» شاعر و نویسنده مصری را روانه بازار کتاب کرده است. این اثر که با ترجمه جواد اصغری منتشر شده است در زمره آثاری است که از ادبیات صوفیانه ایرانی تاثیر پذیرفته است.

اگرچه منقدان ادبی محفوظ را « صوفی ریالیست» نام گذاری کرده‌اند، اما به واقع  او داستان تخیلی «سفرنامه ابن فطومه» را با زبانی رمزآلود و هنرمندانه و با درونمایه‌از صوفیانه نوشته، به گونه ای که خواننده احساس می‌کند که زبان ادبی پررمز و راز آن را، از منظومه «منطق الطیر» عطار الهام گرفته است. 

جواد اصغری مترجم این اثر درباره این کتاب در یادداشتی برای خبرگزاری مهر عنوان داشته است: نجیب محفوظ، در ایران نسبت به دیگر نویسندگان عرب شناخته شده‌­تر است. شاید این به دلیل شهرت کلی او در سراسر جهان داستان و شاید هم به دلیل جایزۀ نوبلی باشد که در سال 1985  از آن خود کرد. در هر حال این نویسنده هم مانند بسیاری از داستان نویسان دیگر دنیا که آثارشان به فارسی ترجمه شده در ایران به درستی شناخته نشده  است چون ترجمه آثار او تابع یک نظم منطقی نبوده و جدای از آن مهم­ترین آثارش از دید مترجمان پوشیده مانده است. اگر بخواهیم نگاه درستی از نجیب محفوظ به دست آوریم ابتدا باید سه­‌گانه او و سپس رمان «بچه‌­های محله ما» را خوانده باشیم. اما ترجمۀ این سه‌­گانه به دلیل حجم زیاد، وجود بن مایه‌­های فرهنگی مصر در آن و پیچیدگی‌­های تعبیری، کار ساده‌­ای نیست و ترجمۀ «بچه‌­های محله ما» نیز به دلیل محتوای ایدئولوژیکش شاید به سرانجام مطلوبی نرسد. سه­‌گانه قاهره، به نجیب محفوظ لقب «تولستوی عرب» داد و روندی که با «بچه­‌های محله ما» شروع شد و رمان­های دیگری چون «حماسه فرودستان» و «شب­های هزار شب» و مجموعه «حکایت­‌های محله ما» را از پی داشت او را به کافکا مانند ساخت.

وی در ادامه این یادداشت می‌افزاید: اگر بخواهیم در یک جمله نجیب محفوظ را به خوانندۀ ایرانی معرفی کنیم باید بگوییم «محفوظ بیشتر متفکر است تا روایتگر». مطالعات، رشته تحصیلی (فلسفه) و عادات نویسندگی او گواه همین مطلب است. گاه بین خلق دو اثر او چند سال فاصله افتاده و مشغولیت او در این فاصلۀ زمانی فقط مطالعه و تفکر بوده است. اندیشه‌­ورزی در حوزه دین، سیاست، طبقات جوامع، استعمار، نظریه­‌های اجتماعی و روانشناسی، خلقت بشر، آیندۀ انسان، پایان جهان و حتی موضوعاتی چون داروینیسم و تکامل، موضوعاتی است که به روشنی در رمان‌­های محفوظ دیده می­شود. از آن بالاتر، موضع­‌گیری این رمان‌­نویس در قبال این مسائل فکری، فلسفی و متافیزیکی هر خواننده­ای را به فکر فرو می‌­برد. این اندیشه‌­ورزی محفوظ حتی در اثر کلاسیک او یعنی «سه‌­گانه قاهره» نیز بسیار بارز و برجسته است. محفوظ از این جهت بیش آنکه متعلق به جریان داستان‌­نویسی در جهان عرب باشد به جریان داستان­‌نویسی جهان تعلق دارد و او را نمی‌­توان با هیچ نویسنده عربی مقایسه کرد.

اصغری افزوده است: اما رمان «سفرنامه ابن فطومه» در واقع معارضه­‌ای برای «سفرنامه ابن بطوطه» است. ابن بطوطه معروف شرح سفر خود را در مکان به نگارش در آورده است اما محفوظ – که بسیار متعهد به خلق یک سنت ادبی جدید بر مبنای فرهنگ دیرین عربی است – اکنون در این رمان سفر خود را در «زمان» پیش می­‌گیرد. او در این رمان به ادوار مختلف تاریخ فرهنگ و تمدن بشر سفر می‌­کند و جستجوی انسان از یک آرمان یا آرمانشهر را به نمایش می­‌کشد که ممکن است هرگز به آن دست نیابد. البته خوانندگان این اثر ممکن است این نقد را هم به رمان پیش رو داشته باشند که این اثر چندان پرورانده نشده و در حدّ یک طرح داستانی باقی مانده است. ممکن است این نظر تا حدی درست هم باشد. اما این اثر چنان جذابیتی در حوزه فلسفه تاریخ یا داستان‌های فلسفی دارد که ارزش ترجمه و خواندن و معرفی کردن را دارد.

به گفته این مترجم از ویژگی‌­های این اثر داستانی، نگاه ناقدانۀ نویسنده به اوضاع فرهنگی –  اجتماعی جهان اسلام است. محفوظ آنچه در جهان اسلام به ویژه کشور مصر می­بیند به صراحت به زبان می‌­آورد و تعارض‌ها و تناقض­‌های رفتاری افراد ظاهراً متدین کشور خود را به نمایش می‌­کشد، بنابراین در مواردی که او نام «سرزمین اسلام» را می­آورد در واقع رویکردی انتقادی به مردم و حاکمیت کشور خود دارد. از طرفی انتقاد او از شیوه­‌های حاکمیت سوسیالیستی نشانه روشنی برای عدول او از نگارش‌­های سوسیالیستی است که در نخستین آثارش نمودار است.

---

منبع: مهر