تبیین اروپامحورانه و قوم مدارانه از دین را كنار بگذارید

از زمان پیدایش رشته‌های انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی بدین سو، دین برای آن‌ها موضوع جذابی بوده است. چهره‌های بنیان‌گذاری نظیر زیگموند فروید، امیل دورکیم و ماکس وبر همگی کوشیدند دین را تشریح و رده‌بندی کنند و کارکردهای روان‌شناختی و اجتماعی‌اش را کشف کنند.

مدت‌ها پیش از ظهور علوم اجتماعی مدرن، فیلسوفانی نظیر گزنفون، لوکریتوس، دیوید هیوم و لودویگ فوئرباخ در باب سرچشمه‌های دین تأمل و تدبر کرده‌اند. اما همه این دعاوی اكنون با انتقادات عمیقی مواجه شده‌اند كه صحت و سقم آنها را زیر سوال می برند. اكنون سخن از آن است كه دین مقوله‌ای از فعالیت‌هایی بشری نیست که همیشه و همه‌جا تمایز روشنی با دیگر ساحت‌های حیات بشری داشته باشد.

دین هم چنان پدیده ای مورد علاقه

یک قرن از تأسیس علوم اجتماعی می‌گذرد و هنوز علاقه به مطالعۀ دین کم نشده است، البته این مسئله دربارۀ اعتماد به نظریه‌پردازی‌های کلان صادق نیست. امروزه افراد زیادی پیدا نمی‌شوند که تأکید فروید بر پیوند سرچشمه‌های دین با امیال جنسی ادیپی نسبت به مادر را بپذیرند. ممکن است ایدۀ وبر دربارۀ پیوند اخلاقیات کاری پروتستان و سرچشمه‌های سرمایه‌داری همچنان معتبر باشد، اما اکنون به‌حق مقایسه‌های وسیع‌تر او بین دین و فرهنگ جهانِ غرب و شرق را به لحاظ تاریخی نادرست و عمیقاً اروپامحور می‌دانند.

اجتناب از تبیین تك علتی دین

امروزه، با تردید به چنین دعاوی فراگیری دربارۀ دین می‌نگرند و در عوض نوعی نسبی‌گراییِ محدود رایج شده است. البته، اخیراً نیز یک رویکرد تجربی به مطالعۀ دین -موسوم به علم شناختی دین با طرح تبیین‌هایی دربارۀ باورها و اعمال دینی که متأثر از نظریه‌های تکامل و از این‌رو مستلزم فرایندهایی شناختی است که گمان می‌رود در میان انسان‌ها شایع یا حتی جهان‌شمول باشد، دوباره دست به نظریه‌پردازی کلان زده است.

این رویکرد، نظیر اسلاف ویکتوریایی خود، امکان کشف مشترکات جهان‌شمول را در میان تنوعِ بسیار در مفاهیم، باورها و اعمال دینی در گسترۀ تاریخ و فرهنگ میسر می‌داند. اما برخلاف تلاش‌های گذشته، پژوهشگران جدید عمدتاً از هر نوع تلاش جهت طرحِ تبیینی تک‌علّتی برای دین اجتناب می‌کنند و معتقدند چنین تلاشی همان اندازه بی‌معناست که بکوشیم برای هنر یا علم تبیینی واحد ارائه دهیم. این مقوله‌ها چنان وسعتی دارند که چنین تحلیل‌هایی حق مطلب را ادا نخواهند کرد. در عوض، همان‌گونه که هاروی وایت‌هوس انسان‌شناس شناختیِ دانشگاه هاروارد می‌گوید، دین‌پژوهیِ علمی باید از «تجزیۀ» مفهوم دین آغاز و این مقوله را به مشخصات خاصی تقسیم کند که بتوان به صورت منفرد آن‌ها را کاوید و تبیین نمود.

تقلیل دین به رویكردی جهان شمول و قوم مدارانه

به اعتقاد منتقدان علم شناختی دین، این رویکردْ اشتباهِ نظریه‌پردازان کلان را، البته در ظاهری شیک و تئوریک، تکرار می‌کند. اتهامِ وارده به این پژوهشگران این است که مفهوم دین را به رویکردی جهان‌شمول و قوم‌مدارانه تقلیل داده‌اند که قادر به پذیرش تنوع فرهنگی جهان واقعی نیست. طُرفه اینکه اکنون محققان رشتۀ «مطالعات ادیان» دربارۀ مفیدبودن اصطلاح «دین» بیشترین تردیدها را دارند. به اعتقاد آن‌ها، این اصطلاح به نحو لاینفکی غربی است.

ناكامی نظریه‌های كلان گذشته در زمینه تبیین دین

دین مقوله‌ای از فعالیت‌هایی بشری نیست که همیشه و همه‌جا تمایز روشنی با دیگر ساحت‌های حیات بشری داشته باشد. این گفته نیز درست است که آنچه «دین» می‌خوانیم، در زمان‌ها و مکان‌های مختلف متفاوت خواهد بود. اما این واقعیت باعث نمی‌شود که اصطلاح دین انسجام معنایی نداشته باشد، یا چنین نیست که باید معنای مدرن این اصطلاح را به معانی گذشته الحاق کرد.

نظریه‌های کلان گذشته ناکام ماندند، زیرا دین را پدیده‌ای یکپارچه می‌دانستند که در گذر زمان به طور خطی پیشرفت می‌کند. لازم نیست که رویکردهای مدرن این فرضیات را تأیید کنند. در عوض، مثلاً در تعاریفی از دین که اخیراً در حوزۀ علم شناختی دین مقبول شده است، می‌توان گفت دین به یک چیز واحد اشاره ندارد، بلکه معطوف به خانواده‌ای از مفاهیم مرتبط است که برای شناسایی یک حوزۀ پژوهشی معنادار و مشخص استفاده می‌شود.

اگر قرار است اصطلاح دین را به‌خاطر ابهام ذاتی آن کنار بگذاریم، باید دیگر اصطلاحات را نیز به همین دلیل کنار نهاد، نظیر اصطلاح "سیاست" یا "پادشاهی". سرانجام، باید از این جزییات دانشگاهی فاصله گرفت و به این بازگشت که با استفاده از ابزارهای تحلیلی ذاتاً ناکامل خود چه چیزهایی در جهان را می‌توانیم بفهمیم.

پی‌نوشت:
این مطلب خلاصه ای است از مقاله «Religion without belief» که در وب‌سایت ایان منتشر و  با عنوان «دین‌داری بدون باور» در وبسایت ترجمان ترجمه شده است.

---