ماجراهای باغ قلهك (1)

دیوار آجری قرمز رنگ باغی كه در اذهان عموم مردم بیشتر با نام «باغ قلهك» معروف است، در خیابان شریعتی، حد فاصل خیابان دولت و پل صدر با چند درب بزرگ و كوچك و با سیم خاردارهایی بر بالای خود، حامل خاطرات فراوانی از بیش از یكصدوهفتاد سال تاریخ ایران است. ساكنان محله قلهك و خیابان دولت، سال‌های سال است كه با این باغ و رویدادهای آن مانوس هستند.

چند سالی است كه با پیگیری برخی جریان‌های رسانه‌ای موضوع بازپس‌گیری این باغ، جدی‌تر شده و پس از فعالیت‌های گسترده چند نماینده مجلس بالاخره طرح دو فوریتی الزام دولت به اقدام در تعیین وضعیت و تبدیل باغ قلهك به پارك استعمارشناسی و استعمارستیزی 27خردادماه با 20 امضاء تقدیم هیأت رییسه شد اما در عین ناباوری وبرخلاف آیین نامه در دستوركارجلسه علنی قرارنگرفت.

در این گزارش خواهیم كوشید ضمن اشاره به تاریخچه این باغ، فعالیت‌های پارلمانی صورت گرفته در این راستا را برشماریم.

داستان باغ قلهك

شاید در بین مردان و زنان كهنسال قریه قلهك، هنوز هم بتوان افرادی را یافت كه خاطرات جنگ جهانی اول و دوم و سال‌های حضور انگلیسی‌ها در این باغ  و قریه قلهك را به خاطر آورند. اما داستان این باغ  و حضور انگلیسی‌ها در آن چیست؟

از دیرباز قریه قلهك از شمالی‌ترین و زیباترین قریه‌های تهران بوده و آب و هوای خنك و فرح‌بخش این منطقه، زبانزد همه ناظران بوده است. در سال 1251 قمری كه «سرجان كمپبل» وزیر مختار انگلیس در ایران بود، محمدشاه این باغ را كه جزو «تیول» شاهی بوده، به دولت انگلستان اجاره داد و سفارت انگلیس ییلاق خود را در قلهك بنا كرد.

پس از چندی، شاه از درآمد اجاره آن نیز صرف‌نظر نمود و این محل را تلویحاً به طور رایگان در اختیار هیأت سیاسی انگلیس نهاد. مال‌الاجاره این محل در آن زمان ماهی 30 تومان یا 15 لیره بیشتر نبود، ولی این مرحمت شاهانه اعتبار فراوانی برای وزیر مختار انگلستان به ارمغان آورد و باعث افزایش شخصیت و اعتبار او در بین دیگر عوامل كشورهای خارجی در ایران شد.

این وضع بدین منوال ادامه داشت تا آنكه سال‌ها بعد، با لغو حق كاپیتولاسیون، امتیازات ویژه انگلیسی‌ها از بین رفت و دست آنان از قریه قلهك كوتاه شد. اما سایه شوم استعمار بر این باغ زیبا باقی ماند.

انگلیسی‌ها از گذشته با استقرار در رزیدانس (اقامتگاه تابستانی)قلهك در ماه‌های گرم سال، برخی امور سفارتخانه خود را نیز در این محل انجام می‌دهند. این باغ و محفل‌ها و تصمیمات گرفته شده در آن، تأثیرات فراوان بر تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران داشته است.

باغ قلهك و انقلاب مشروطه

در دوره انقلاب مشروطه و درپی به توپ بستن مجلس توسط «لیاخوف» روسی، از آنجا كه دولت انگلیس مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی‌خواهانی كه از مجلس جان سالم به در بردند، مثل دهخدا، تقی‌زاد و معاضدالملك پناه داد.

همچنین به نظر مرحوم بهبهانی، شمار زیادی از روحانیون و بازاریان و مردم دیگر در باغ قلهك بست نشسته و درخواست كردند تا سفیر انگلیس به آنها امان دهد و در حمایت از آنان و تحقق خواسته‌هایشان اقدام كند. این جمعیت تعدادشان تا حدود چهارده هزارنفر نیز روایت شده است كه عمدتاً اهل بازار بوده و باغ سفارت را پركردند.

از دیگر ارتباطات این باغ با پیشینه تاریخی ایران، حضور سفیر و عوامل سفارت انگلیس در ماه‌های گرم سال در این باغ سبز و خرم و به رسمیت شناختن حكومت و ولیعهد ایران بود.

دولت ایران در این سال‌های تاریك، قدرت، سلطه‌ای بر دو قریه قلهك و زرگنده نداشت و در باغ دو سفارتخانه، نبض سیاست ایران، البته در فصل تابستان، می‌تپید و هیچ اقدامی در ایران نبود كه بدون جلب موافقت و هماهنگی ساكنان این دو محل ییلاقی به سرانجام برسد.

در ضلع شمالی این باغ، موسسه ایران‌شناسی بریتانیا و مركز فرهنگی و آموزشی بریتانیا واقع است. موسسه ایران‌شناسی بریتانیا در ایام مختلف و به دفعات، با برپایی جلسات گوناگون و نشر مطالب مختلف سعی در بازشناسی ایران و فرهنگ بومی ایرانیان كرده است.

در جنوب این باغ و ضلع شمالی خیابان دولت نیز گورستان باغ قلهك با دربی چوبی و قدیمی و وسعتی چند هزار متری خودنمایی می‌كند. گورستان قدیمی این باغ در بین اهالی محل با نام «گورستان دولت» نیز معروف است.

از سردر گورستان و از روی صلیب‌های نصب شده بر روی قبور و نیز تواریخی كه روی سنگ‌ها منقوش شده چنین به نظر می‌رسد كه این گورستان صرفاً به اجساد سربازان انگلیسی در ایران، در جریان سال‌های 1914 تا 1918 میلادی - 1293 تا 1297 هـ.ش(جنگ جهانی اول)، همچنین سال‌های 1939 تا 1945 میلادی 1318 تا 1324 هـ.ش(جنگ جهانی دوم) اختصاص دارد.

اما این گورستان، سال‌ها پیش از سال 1293 هـ .ش، در محوطه روبروی كلیسای سفارت انگلیس و در حقیقت نمازخانه سفارت احداث شده و اجساد عده‌ای از انگلیسی‌ها در آن دفن شده‌است.

برخی دیگر از دفن شدگان این گورستان، افسران و نظامیان انگلیسی هستند كه در جبهه‌های جنگ با مسلمانان ترك عثمانی، در جریان جنگ اول جهانی كشته شدند و اجساد آنان به گورستان قلهك حمل و در آنجا دفن شده است.

درخواست 62 نماینده

62 نماینده مجلس در نامه‌ای در تاریخ سوم خرداد85 خطاب به غلامعلی حداد عادل در اولین حركت پارلمانی خواستار آزادسازی باغ قلهك شدند.در این نامه آمده است:طبق اسناد و مدارك موجود باغ قلهك در سال 1278 هجری توسط ناصرالدین شاه قاجار جهت نشیمن ییلاقی به سفارت وقت انگلستان به صورت سكنی واگذار شده است.این عقد صرفاً حق انتفاع به نحو خاص را افاده می‌كند نه انتقال عین و ملكیت و یا حتی استفاده در غیر مورد اشاره شده در عقد. ضمن آنكه با فوت یكی از متعاقدین آن عقد نیز عملاً ‌باطل شده است....

ادامه دارد...

منبع:همشهری