موسیقی در دنیای عامه‌ مردم

در یک تعریف کلی از موسیقی مردم‌پسند می‌توان گفت: «(موسیقی مردم‌پسند) موسیقی‌ای است که توسط مردم، با محتوای مردمی، برای مردم و مهم‌تر از همه با انگیزه‌ی سود از مردم تولید می‌شود.» اینکه توسط مردم شکل می‌گیرد نشان از تلاش برای ابراز هویت از یک سو و مقاومت در برابر سلطه از سوی دیگر دارد. اینکه محتوای مردمی دارد به این معنی است که شامل مفاهیم ساده‌ای می‌شود که همه‌ روزه همگان با آن رو به رو می‌شوند. این سادگی هم در ساختار آن و در تکرار‌ها و حشو‌های پی در پی‌اش وجود دارد و هم در محتوای گاهاً مبتذل آن. برای مردم بودن آن نیز اشاره دارد به مخاطب اصلی قرار گرفتن توده‌ی مردم؛ توده‌ای که از قشر نخبه متمایز هستند.

موسیقی مردم‌پسند با گذر زمان و گسترش صنعت چاپ و در دسترس عموم قرار گرفتن نُت‌های موسیقی رشد پیدا کرد. یکی از معروف‌ترین موسیقی‌های آمریکایی-آفریقایی موسیقی جاز (Jazz) است. این موسیقی که به موسیقی سیاهان آمریکا معروف است از سال 1920 در نیواورلئان ریشه دوانید و پس از جنگ جهانی دوم در سراسر اروپا رشد کرد. موسیقی بلوز (Blues) از جمله مهم‌ترین منابعی بود که موسیقی جاز از آن الهام گرفت. موسیقی بلوز به آوازهای سیاهان حین کار روی زمین‌های کشاورزی و ترانه‌های بردگان اشاره دارد. این ترانه‌ها که به صورت سؤال و جوابی سروده می‌شود با آهنگ‌های حزن‌آلود اشاره به موضاعاتی از قبیل عشق، خیانت، اعتراض‌های پنهان، آرزوی فرار و آزادی دارد. موسیقی بلوز که بدون ساز و تنها با کف زدن ریتم پیدا می‌کند در اوایل قرن 19 توسط سیاهان مهاجر به آمریکا رشد کرد.

راک‌ اند رول (Rock and Roll) در اواخر دهه‌ی 1940 رشد کرد و از جهت استفاده از گیتار الکتریک و افکت‌های پیچیده وطبل‌ها و میکسرهای پیچیده، متمایز شد. راک‌ اند رول بیشتر از اینکه یک ژانر موسیقی باشد خود به شکل‌گیری نوعی خرده‌فرهنگ جوانان آمریکایی انجامید. نوع لباس پوشیدن و طرز رفتار و مَنِش مخاطبان این سبک از موسیقی، از دیگران متمایز بود. این‌ الگوهای مصرف جدید تا آنجایی پیش رفت که ترویج استفاده از مواد مخدر و مشروبات الکلی و روابط جنسی آزادانه را می‌توان میان طرفداران این نوع موسیقی به وضوح دید.

اما در مواجهه با موسیقی مردم‌پسند دو رویکرد نظری که از بسیاری جهات متفاوت هستند را می‌توان نام برد: مکتب فرانکفورت و مکتب بیرمنگام. موسیقی مردم‌پسند از نگاه نظریه‌پردازان مکتب فرانکفورت به خصوص آدورنو موسیقی‌ای است که مخاطب برای درک آن تنها نیاز به کوششی اندک دارد. گوش سپردن به قطعات تکراری از سوی توده‌ی مردم و گوش کردن بی‌آنکه تمرکز و دانشی وجود داشته باشد، حکایت از همین منفعل بودن توده‌ی مردم دارد. از نگاه آدورنو رسالت موسیقی، نقد رهایی است. باید موسیقی بیشتر از اینکه مخاطب خود را منفعل و دست بسته نگاه دارد او را در برابر دنیای بیرون فعال و منتقد سازد. این در حالی است که از نقطه نظر مکتب بیرمنگام مصرف موسیقیایی شایسته‌ی موشکافی است چرا که هر نوع مصرفی حاکی از هویت فرهنگی است.

در دو بخش نهم و دهم کتاب گفتمان‌های موسیقی در ایران و موسیقی مردم‌پسند ایرانی بررسی می‌شود. در حال حاضر اهمیت موسیقی در کشور ما دوچندان است چرا که از یک سو جوانان برای یافتن هویتی متمایز از دیگران به موسیقی گرایش پیدا می‌کنند و از سویی دیگر جریان جهانی‌شدن و میل به گسترش هرچه به بیشتر موسیقی مردم‌پسند نیز اوضاع را پیچیده‌تر می‌کند.

 کتاب درآمدی بر موسیقی مردم‌پسند در یازده بخش از یکی از موضوعات کمتر بررسی شده یعنی موسیقی مردم‌پسند در قالبی متفاوت سخن می‌گوید. در بخش‌های آغازین کتاب تعاریفی کلی از این نوع موسیقی و دلایل رشد آن گفته شده و سپس مواردی از قبیل جاز، بلوز و راک اند رول به عنوان ژانرهایی از موسیقی مردم‌پسند مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نگاهی هم به رویکردهای نظری صاحب‌نظرانی چون آدورنو، هبدایج، بوردیو و رایزمن می‌شود. اما مباحث شیرین کتاب تنها به اینجا ختم نمی‌شوند بلکه در چند فصل پایانی سعی شده وضعیت موسیقی مردم‌پسند در ایران بررسی شود. ابتدا گفتمان‌های رایج در ایران در برابر موسیقی بیان می‌شوند و سپس به این سؤال پرداخته می‌شود که آیا موسیقی پاپ ایرانی را می‌توان به عنوان موسیقی مردم‌پسندی جدید معرفی کرد یا خیر. این کتاب که با نثری ساده و شیوا نگاشته شده به همه‌ی کسانی که به مطالعه در حوزه‌ی موسیقی و فرهنگ علاقه‌ دارند توصیه می‌شود.
شناسنامه کتاب
نام کتاب: درآمدی بر موسیقی مردم‌پسند
نویسنده:مسعود کوثری
انتشارات: دفتر پژوهش‌های رادیو/ 211 صفحه     

---