تبیان، دستیار زندگی

مرزبانان توحید؛

«آیت الله سید على طباطبایى معروف به صاحب ریاض»

دانشمند بزرگ، فقیه، اصولی، محدث و نابغة قرن سیزدهم هجری قمری، سید علی طباطبایی در ربیع الاول 1161 هـ . ق. در شهر كاظمین دیده به جهان گشود؛ وی فرزند محمد علی، ‌فرزند ابوالمعالی صغیر، و او فرزند ابوالمعالی كبیر، و از تبار سادات حسنی، معروف به طباطبایی می‌باشد كه در قرن دوازدهم هجری قمری از اصفهان به كربلا آمد و همان جا ماندگار و منشأ خیر و بركت برای جهان اسلام شد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
صاحب ریاض
ولادت
دانشمند بزرگ، فقیه، اصولی، محدث و نابغة قرن سیزدهم هجری قمری، سید علی طباطبایی در ربیع الاول 1161 هـ . ق. در شهر كاظمین دیده به جهان گشود.[1] وی فرزند محمد علی، ‌فرزند ابوالمعالی صغیر، و او فرزند ابوالمعالی كبیر، و از تبار سادات حسنی، معروف به طباطبایی می‌باشد كه در قرن دوازدهم هجری قمری از اصفهان به كربلا آمد و همان جا ماندگار و منشأ خیر و بركت برای جهان اسلام شد.[2]

مادرش، خواهر وحید بهبهانی و همسرش نیز دختر ایشان است. از این رو، سید علی طباطبایی (ره) هم خواهرزاده وحید بهبهانی است و هم داماد او. جدّ مادری او به علاّمة مجلسی اول (متوفا: 107 هـ . ق) می‌رسد؛ زیرا مادر ایشان، ‌خواهروحید بهبهانی است و مادر وحید بهبهانی، دختر نورالدین، پسر ملاّصالح مازندرانی است و مادر نورالدین، آمنه بیگم دختر ملّا محمّد تقی، پسر مقصود علی اصفهانی معروف به مجلسی اول، پدر علاّمة مجلسی معروف به صاحب بحار الانوار می‌باشد.[3]

كودكی
از دوران كودكی سید علی در كتاب‌های تاریخی و رجال مطلبی وجود ندارد، ‌ولی آنچه مسلّم است این است كه وی در خانواده‌ای عالم، ادیب، متقی، روحانی، پر از مهر و محبت و با معنویت و در دامن بزرگانی چون پدر و مادر مهربانش رشد كرده است.

تحصیلات
سید علی طباطبایی در ابتدای جوانی به كسب علم و فضیلت پرداخت. وی در تحصیل مقدمات نحو، صرف و سایرعلوم از خود نبوغ فراوان نشان داد؛ به طوری كه مورد توجه علامه بزرگ، وحید بهبهانی (ره) قرار گرفت. از این رو، وحید بهبهانی (ره) از فرزندش، محمد علی بهبهانی خواست كه استادی سید علی را به عهده بگیرد و درس فقه «مدارك الاحكام»، او را بپذیرد. بدین صورت، سید علی در زمرة شاگردان محمد علی بهبهانی در آمد.[4]

وی در اندك زمانی، درجات ترقی را طی كرد و با این كه از نظر سن، از همة هم شاگردی‌های خود بسیار جوان بود، گوی سبقت را از همة آنها ربود و از همه پیشی گرفت؛ به طوری كه بعد از مدت كمی، ‌در سال 1186 هـ . ق. نزد دائی بزرگوارش (وحید بهبهانی) افتخار شاگردی پیدا كرد و به درجة اجتهاد رسید و از بزرگانی هم چون وحید بهبهانی و دیگران، اجازه نامة اجتهاد و روایت دریافت كرد. بزرگان كوشش بی‌دریغ او را در راه تحصیل علم ستوده‌اند و گفته‌اند: او در راه كسب علم، سختی‌ها و تلخی‌های فراوانی را متحمل شد و علم را با گریه و زاری و مناجات به درگاه باری تعالی تحصیل نموده است؛ زیرا ظاهراً مدت تحصیل ایشان آن قدر نبوده است كه بتوان در آن مدت كم به این رتبة عالی رسید. ولی ایشان با همه این مشكلات و موانع، به درجات عالی علم رسید و شهرة آفاق شد و این جز همّت والای او و فضل خداوند منّان چیز دیگری نبود.[5]

سید علی طباطبایی در فقه، اصول و حدیث تخصص كافی داشت گرچه تبحرش در اصول بیش از فقه بود، ولی شهرتش در فقه بیش از اصول می‌باشد؛ برعكس میرزای قمی كه هم عصر ایشان بود. میرزای قمی تبحرش در فقه بیش از اصول بود، ولی شهرتش در اصول بیش‌تر است. از این رو، از سید علی طباطبایی (ره) به صاحب ریاض كه كتابی است فقهی و از میرزای قمی به صاحب قوانین كه كتابی است اصولی، تعبیر آورده می‌شود و این شاید به خاطر آن بود كه آن دو بزرگوار كتابی جامع در موضوع مورد تخصصشان تألیف نكردند.[6]

عبادت صاحب ریاض (ره)
صاحب ریاض (ره) رمز موفقیت خود و رسیدن به كمال واقعی را در عبادت خداوند سبحان و راز و نیاز با معبود خود می دانست و همان طور كه قبلاً گفته شد، علم را با گریه و زاری و مناجات به درگاه باری تعالی تحصیل نمود. دانشمندان علم تراجم، كثرت عبادت و ارتباط وی را با خداوند، بسیار ستوده‌اند و نوشته‌اند: وی عادتش بر این بود كه شب‌های جمعه را تا به صبح، شب زنده‌داری كرده و به عبادت حق تعالی مشغول می‌شد[7] و هیچ وقت تهجد و نماز شبشان قطع نمی‌شد.[8]

ویژگی‌های اخلاقی
صاحب ریاض (ره) از نظر سجایای اخلاقی و فضائل معنوی، یگانة زمان خویش و انسانی كامل بود. صاحب مرآت الاحوال در مورد ویژگی‌های اخلاقی وی چنین می‌گوید:

«وی عالمی است كم نظیر، و فضایل و محامدش عالمگیرو از بزرگان فضلای دوران، و عمدة علمای این خاندان، و متخلّق به اخلاق حمیدة مصطفوی، و متأدب به آداب مرضیه، مرتضوی است. ماه‌ها و سال‌های بسیار باید بیاید تا مثل او عالمی به وجود آید.»[9] مهمترین ویژگی صاحب ریاض (ره) احتیاط در حق الناس بود. ایشان در رعایت حقوق مردم بسیار دقت نظر به خرج می‌داد و در این مورد سفارش‌های اكید می‌كرد.[10] مامقانی در مورد شدت و ورع و احتیاط صاحب ریاض (ره) نقل می‌كند:

«وی روزی از رفتن به نماز جماعت خودداری كرد. نمازگزاران نزد وی آمدند و علت ترك نماز جماعت را از ایشان جویا شدند. ایشان در جواب گفت: من امروز در عدالت خود اشكال دارم. از این رو، نمی‌توانم امام جماعت شما باشم. آنها از علت اشكال ایشان نسبت به عدالت خود پرسیدند. وی گفت: دختر مولایم، وحید (همسر صاحب ریاض (ره) حرف‌هایی به من زد كه من كنترل خود را از دست دادم و به او گفتم: هر چه به من گفتی، به خودت برگردد. به همین جهت من در عدالت خود اشكال می‌كنم. از این رو، نمی‌توانم امام جماعت شما باشم صاحب ریاض امامت جماعت را ترك گفت و دیگر نماز را با جماعت اقامه نكرد تا این كه همسرش از او راضی شد و او را حلال نمود.[11]

مخالفان او هم به تقوا و ورع ایشان اعتراف داشتند. میرزا احمد نیشابوری با این كه با صاحب ریاض (ره) عناد بسیارداشت و افكار او را صحیح نمی‌پنداشت، ولی در كتاب رجالش دربارة سید علی صاحب ریاض می‌نویسد: «علی بن محمّد علی پسر ابوالمعالی حسنی حسینی طباطبایی، محل تولد كربلا، استاد فقه و اصول و مجتهدی است خالص، احتیاط در امور را مراعات می‌كند.»[12]

فعالیت‌های اجتماعی
صاحب ریاض (ره) خدمات اجتماعی فراوانی انجام داد. وی برای دفاع از شهر كربلا در برابر هجوم وهابی‌ها، دیوار بلندی دور شهر كربلا در سال 1217 هـ . ق. بنا كرد[13] و برای حفظ نظم و رعایت قانون در شهر كربلا، دست به تأسیس نیروی انتظامی زد. ایشان قبیله‌ای از بلوچی‌ها را كه بدنی قوی و روحیه‌ای خشن داشتند در كربلا اسكان داد تا نظم و قانون را حفاظت كنند.

زمان مرجعیت ایشان مقارن با فتح هندوستان بود. از این رو، وجوهات اسلامی بسیاری از بلاد فتح شده به دست ایشان می‌رسد كه درهم‌های رسیده به ایشان را با جهت كثرت و فراوانی آنها، تشبیه به تپه‌های خاك كرده‌اند. وی از این وجوهات در جهت خدمات اجتماعی و عام المنفعه استفادة فراوانی كرد و خانه‌ها و باغ‌های زیادی را خریداری و وقف فقیران و علمای كه در اطراف كربلا اسكان داشتند مجاور زمین مقدس كربلا نمودند و نیز از همان وجوهات خانه‌های بسیاری را در كربلا خرید و آنها را به ساكنان آنها وقف نمودند.[14]

از جمله خدمات اجتماعی ایشان، بنا كردن مكان‌های مذهبی و تعمیر و توسعة آنها می‌باشد. نمونة بارز این خدمات، بنای مسجد جامع كربلا است. این مسجد در نزدیكی بازار بزرگ تجاری كربلا واقع شده است كه در سال 1220 هـ . ق. كار بنای آن به اتمام رسید. این مسجد كه دارای مصلای بزرگ است، بعد از صاحب ریاض نیز توسعه پیدا كرد و به جهت اقامة نماز جماعت و تولیت آن توسط میرزا علی نقی طباطبایی (متوفا: 1289 هـ . ق.) این مسجد به مسجد جامع میرزا علی نقی طباطبایی شهرت یافت.[15]

فعالیت‌های فرهنگی ـ تبلیغی
آیت الله سید علی طباطبایی (ره) همانند سایر علمای بزرگ اسلام، در جهت تبیین، نشر و گسترش دین مبین اسلام و تقویت آن، كوشش‌های فراوانی نمود. او با تمام قوای خود، دین را ترویج و در این راه تمام وسایل لازم را به كار گرفت. مهمترین این فعالیت‌های، تربیت دانشمندان بزرگ اسلامی بود.[16] او به امر استاد خود، ‌وحید بهبهانی (ره)، كرسی درسی را در كربلا به عهده گرفت و به تربیت طلاب اشتغال پیدا كرد. به بركت نفوس قدسی وی، دانشمندان و بزرگان بسیاری به درجة علم و مقامات بلند ارتقا یافتند. شاگردان فراوانی در درس او حاضر می‌شدند كه از نظر علم و كمال و فضل در درجة اعلایی بودند.[17]

صاحب ریاض (ره) علاوه بر تربیت مبلغان و محدّثان و فقیهان به تألیف كتاب پرداخت. مهمترین كتاب وی، «ریاض المسائل» است. وی افكار اسلامی را تقویت كرد و در مقابل افكار انحرافی و انحطاطی مثل اخباری‌گری ایستاد و با قوت و توانایی عجیبی كه در بیان، جدل، مباحثه و مناظره داشت، با صاحبان افكار به بحث و مجادله پرداخت و از این طریق آنان را نسبت به عقاید باطلشان آگاه نمود. «الرسالة البهیه» از جمله آثار ارزشمند وی است كه در آن به رد آراء و نظرات اخباری‌ها پرداخته است.[18]

استادان
آیت الله سید علی طباطبایی (ره) در درس استادان بزرگی، مثل وحید بهبهانی، محمد علی بهبهانی (فرزند وحید بهبهانی) و صاحب حدائق حاضر شد و از آنان كسب فیض كرد.[19] او از مشهورترین شاگردان وحید بهبهانی محسوب می‌شد. شیخ ابوعلی در «منتهی المقال» از میان انبوه شاگردان وحید بهبهانی، تنها شرح حال علامة بحر العلوم (ره) و صاحب ریاض (ره) را نوشته است و این نشانگر عظمت و بزرگی آن دو فقیه است.[20] صاحب ریاض (ره) به سبب مقام والای علمی صاحب حدائق، شب‌ها در درس او حاضر می‌شد و از محضر ایشان كسب علم می‌نمود.[21]

شاگردان صاحب ریاض (ره)
صاحب ریاض (ره) شاگردان زیادی را در فقه، اصول، حدیث و تاریخ پرورش داده است. معروفترین آن‌ها عبارتند از:
شیخ ابو علی (متوفا: 1215 هـ . ق.) نویسندة منتهی المقال.
شیخ اسدالله دزفولی (متوفا: 1237 هـ . ق.) نویسندة مقابس الانوار.
سید محمّد باقر شفتی، معروف به حجت الاسلام رشتی (متوفا: 1260 هـ . ق.) مؤسس مسجد سید اصفهان.
جواد بن محمّد حسینی عاملی: نویسندة مفتاح الكرامه فی شرح قواعد العلامه.
مولی جعفر استرآبادی.
محمد تقی شهید برغانی قزوینی (متوفا: 1270 هـ . ق.) نویسندة: المجالس.
محمد صالح برغانی (متوفا: 1270 هـ . ق.) نویسندة مخزن البكاء.
محمد شریف آملی مازندرانی.
احمد بن زین الدین احسایی.
خلف بن عسكر كربلایی.
سید محمّد مجاهد طباطبایی.
سید مهدی طباطبایی.
سید حسین موسوی خوانساری.[22]

تألیفات
1. ریاض المسائل فی بیان الاحكام بالدلائل.
2. شرح مفاتیح الشرایع.
3. رسالة تثلیث التسبیحات الاربع فی الاخیرتین.
4. رسالة الاصول الخمس.
5. رسالة الاجماع و الاستصحاب.
6. رسالة تحقیق حجیت مفهوم موافقت.
7. رسالة ‌جواز الاكتفاء بضربة واحدة فی التیمم مطلقا.
8. رساله اختصاص الخطاب الشفاهی الحاضر فی مجلس الخطاب.
9. رسالة منجزات المریض.
10. رسالة الكفّار المكلفون بالفروع.
11. رسالة اصالة برائة ذمة الزوج عن المهر.
12. رسالة حجیة الشهرة.
13. رسالة حلیة النظر الی الاجنبیّة فی الجمله و اباحة سماع صوتها كذلك.
14. حاشیة علی معالم الدین و ملاذ المجتهدین.

صاحب ریاض علاوه بر تألیفات فوق، جزواتی ناتمام در مورد مسائل فقهی و اصولی دارند كه از جملة آنها، جزوه‌ای در شرح «مبانی الاصول الی علم الاصول» علامه می‌باشد نیز حواشی متفرقه‌ای بر «حدائق الناضره» شیخ یوسف بحرانی و «مدارك الاحكام» از جمله آثار قلمی ایشان می‌باشد.[23]

مهمترین اثر صاحب ریاض (ره)
«ریاض المسائل فی بیان الاحكام بالدلائل» یا «ریاض المسائل و حیاض المسائل» و یا «شرح كبیر» مهم‌ترین اثر فقهی صاحب ریاض (ره) می‌باشد. این اثر كم نظیر و بسیار مهم شرح «مختصر النافع» محقق اول است. نوشتن آن در نیمة شب جمعه، بیست و هفتم ماه صفر سال 1192 هـ . ق. به اتمام رسیده است.[24] ریاض المسائل یك دورة كامل فقه استدلالی از باب طهارت تا باب دیات در دو مجلد می‌باشد، كه حاوی نظرات بزرگان فقه مثل شیخ طوسی، صدوق، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، قاضی سعید الدین، كلینی، محمد باقر سبزواری، طبرسی، راوندی، فاضل مقداد، فخر المحققین، مقدس اردبیلی و دیگر بزرگان است.[25]

شیوة ورود و خروج صاحب ریاض (ره) در مسائل فقهی در این كتاب بدین صورت است كه ابتدا، با طرح مسئلة فقهی و تبیین مفهوم موضوع آن، به ذكر نظرات مختلف و ادلة آنان می‌پردازد و با بیانی شیوا و در عین حال، مستدل و متقن به نقد آنان می‌پردازد و سپس برای اثبات فتوای خود، به ادلة شرعی استناد می‌كند. ترتیب منطقی نظرات و ادله و نقد آنها طوری است كه خوانندة در مطالعة آن احساس خستگی نمی‌كند. به همین جهت، این كتاب طی سال‌ها یكی از كتب درسی حوزه‌های علمیه بوده و هم اكنون نیز یكی از كتاب‌های مرجع و مورد تحقیق فضلا و فقها است.

میرزا محمد علی مدرس در وصف این كتاب می‌گوید:
«این كتاب ریاض المسائل در غایت جودت و متانت و به طور اختصار، حاوی اكثر اقوال و ادلة فقهیه با عبارات فصیحه و مسجعه بوده و مراجع استفادة اكابر و فحول و این كتاب، شرح مختصر نافع محقق اول است و بارها در ایران چاپ شده و معروف به شرح كبیر است.»[26]

نویسندة مرآت الاحوال جهان نما این كتاب را دلیل بر فضل و علوّ مرتبت سید علی طباطبایی (ره) می‌داند و می‌گوید:
«شرح كبیر و صغیرش بر مختصر نافع و رسایل بسیار بر مراتب تسلطش در فقه و اصول گواه‌اند.[27] شاگردش، محقق كاظمی دزفولی در مقدمة مقابس الانوار می‌گوید: برای سید علی طباطبایی (ره) دو شرح معروف بر مختصر نافع است. یكی، شرح كبیر كه به ریاض المسائل نام گذاری شده است و دیگری، شرح صغیر است كه هر دو در اصول مسائل فقهی و از بهترین كتابهای موجود می‌باشند.»[28]

محقق كنتوری در این مورد می‌گوید:
ریاض المسائل كتابی است دقیق و متین، كه از آن كمال و توانایی فراوان مصنفش شناخته می‌شود. در این كتاب بر تمام ابواب فقه، از طهارت تا دیات استدلال شده است.[29]

نویسندة: «منتهی المقال» در توصیف «ریاض المسائل» چنین می‌نویسد:
«ریاض المسائل كتابی است در نهایت نیكویی، كه مثل آن سابقه نداشته است. هر آنچه از ادله و نظرات به ایشان رسیده در آن كتاب ذكر كرده است، به طوری كه انجام آن بر غیر ایشان، مشكل؛ بلكه محال می‌باشد.»[30]

وفات
خورشید عمر صاحب ریاض (ره) در سال 1231 هـ . ق. در كربلا غروب كرد. بدن مطهر وی را نزدیك قبر وحید بهبهانی، در رواق مطهر سید الشهداء ـ علیه السلام ـ پایین پای شهدا به خاك سپردند.[31]

پی نوشت:
ــــــــــــــــــــــــ

[1] . اعیان الشیعه، ج 8، ص 314؛ تراث كربلا، ص 183.
[2] . فوائد الرضویه، ص 404؛ وحید بهبهانی، ص 99.
[3] . اعیان الشیعه، ج 8، ص 314؛ فوائد الرضویه، ص 324.
[4] . منتهی المقال، ص 224.
[5] . وحید بهبهانی، ص 190.
[6] . ریحانة الادب، ج 3،‌ص 370.
[7] . فوائد الرضویه، ص 324.
[8] . تراث كربلا، ص 183.
[9] . مرآت الاحوال، ج 1، ص 165.
[10] . تراث كربلا، ص 183.
[11] . تنقیح المقال، ج 2، ص 307.
[12] . همان و بهجة الامال، ج 5، ص 529.
[13] . تراث الكربلا، ص 84؛ اعیان الشیعه، ج 8، ص 315.
[14] . مرآت الاحوال، ج 1، ص 166؛ اعیان الشیعه، ج 8، ص 315.
[15] . تراث كربلا، ص 147.
[16] . اعیان الشیعه، ج 8، ص 315.
[17] . فوائد الرضویه، ص 404.
[18] . تراث كربلا، ص 156؛ فوائد الرضویه. ص 314؛ روضات الجنات، ج 4،‌ص 405.
[19] . همان، ج 4، ص 402.
[20] . منتهی المقال، ص 224.
[21] . روضات الجنات، ج 4، ص 402.
[22] . روضات الجنات، ج 4، ص 403؛ ریاض المسائل، ج 1، ص 111.
[23] . اعیان الشیعه، ج 8، ص 315؛ روضات الجنات، ج 4، ص 400؛ تنقیح المقال، ج 2، ‌ص 307؛ منتهی المقال، ص 224.
[24] . ریاض المسائل، ج 1، ص 114.
[25] . ریاض المسائل، ج 1، ص 1 (دو جلدی).
[26] . ریحانة الادب، ج 3، ص 371. مرآت الاحوال، ج 1، ص 166.
[27] . مرآت الاحوال، ج 1، ص 166.
[28] . مقابس الانوار، ص 19.
[29] . ریاض المسائل، ج 1، ص 115.
[30] . منتهی المقال، ص 224.
[31] . فوائد الرضویه، ص 324؛ تنقیح المقال، ج 2، ص 307؛ الاعلام، ج 5، ص 17.



منبع: وبسایت الشیعه