درباره کتاب«خدا و انسان در قرآن»نوشته ایزوتسو
معنی‌شناسی قرآن به روایت نویسنده ژاپنی
در کتاب خدا و انسان در قرآن، ایزوتسو، نویسنده سرشناس ژاپنی با «معنی‌شناسی قرآن» زوایای جالب توجهی از این کتاب آسمانی را بیان می‌کند.
در کتاب خدا و انسان در قرآن، ایزوتسو با «معنی‌شناسی قرآن» زوایای جالب توجهی از این کتاب آسمانی را برای همه‌ی علاقه‌مندان بیان می‌کند. معنی‌شناسی به معنی بررسی کلمات کلیدی زبان است. چرا که جهان‌بینی و تصورات یک ملت در یک زمان خاص در همان کلمات کلیدی زبان است که ظهور و بروز پیدا می‌کند. از این رو معنی‌شناسی قرآنی آنطور که ایزوتسو تعریف می‌کند سرانجام محقق را به کشف جهان‌بینی قرآن می‌رساند: «همه‌ی تصور‌های شناخته و پذیرفته شده بدین گونه در جامعه‌ای معین و دوره‌ای از تاریخ، بنابر قاعده، تمایل به آن دارند که از لحاظ زبان‌شناختی زود یا دیر تثبیت شوند و بدین ترتیب شکل و صورت ملموس و نسبتاً پایداری پیدا کنند.» (صفحه‌ی 35)
هرچند ممکن است یافتن کلمات کلیدی به نظر ساده بیاید اما به هیچ وجه این گونه نیست. چرا که کلمات هرکدام برای خود حوزه و میدان خاصی ایجاد می‌کنند که با سایر کلمات در ارتباط خواهد بود. مطالعه‌ی این دستگاه‌ی ارتباطی پیچیده تشخیص کلمات کلیدی را برای محقق دشوارتر می‌کند. علاوه بر این کلماتی که در آیات قرآن وجود دارند هریک تاریخ و اهمیتی دارند که پیش از نزول قرآن میان اعراب وجود داشته است.
کلمه‌ی دیگری مثل کریم هم در پیش از اسلام و هم در ادبیات قرآنی کلمه‌ای کلیدی است اما معنایی متفاوت پیدا کرده است. کریم میان اعراب پیش از اسلام به معنای شرافت خانوادگی بود و از داشتن نیایی شهیر در شجره‌ی خانوادگی حاصل می‌شد. اما کریم در ادبیات قرآنی با کلمه‌ی تقوا ارتباط نزدیکی پیدا کرد
ایزوتسو سعی می‌کند با ذکر مثال‌های مختلف به درک این پیچیدگی کمک کند. از جمله‌ی این کلمات کلیدی، کلماتی همچون الله، اسلام، ایمان، کافر، نبی، رسول را می‌توان نام برد. برای نمونه کلمه‌ی الله که از زمره‌ی کلمات کلیدی قرآن محسوب می‌شود، پیش از نزول قرآن نیز میان اعراب وجود داشته است. اعراب با در نظر گرفتن خدایان دیگر به عنوان میانجی به خدای الله که رب‌البیت و خدای آسمان‌ها و زمین نیز بود، اعتقاد داشتند. با نزول قرآن، الله به عنوان تنها صورت مطلق و یگانه خدای موجود قرار گرفت و سایر خدایان تنها به عنوان نام‌های صرف محسوب شدند که در عالم واقع هیچ واقعیتی برای آنها نمی‌توان متصور شد. با در نظر گرفتن همین مثال ساده بهتر می‌توان انقلاب عظیمی که با نزول قرآن در ارزش‌های اخلاقی و تصورات اساسی رخ داد را درک کرد.
ایزوتسو سعی می‌کند به کشف میدان‌های معناشناختی که ماحصل روابط میان کلماتی است که در یک حوزه مفهومی مشترکاتی دارند، بپردازد. این میدان‌های معناشناختی حول محور یک کلمه‌ی کلیدی قرار می‌گیرند. برای نمونه کلمه‌ی ایمان با کلماتی همچون شکر، الله، تصدیق، اسلام در یک میدان ارتباط برقرار می‌کند و کلمه‌ی کفر با کلماتی همچون شرک، عصیان، تکذیب، ظلم و غیره مرتبط می‌شود. این میدان‌ها هستند که با وجود خطِ رابط‌های مشترک درآخر از یک شیوه‌ی نگرش جدید به جهان حکایت دارند. یکی از این خط رابط‌ها که کلمات کلیدی سراسر قرآن را به یکدیگر مربوط می‌کند، کلمه‌ی والای الله است: «در صورتی که در دستگاه پیش از اسلامی یا جاهلیِ کلمات، چنین کلمه‌ی کانونی والایی وجود ندارد.» (صفحه‌ی 45)
| بیشتر بخوانید: گریز ایزوتسو از تفسیر به‌رأی |
نحوه‌ی برخورد قرآن با مفاهیم مختلف به یک صورت نیست. برای نمونه کلمه‌ای مثل تقوا که در دوران پیش از نزول قرآن یک کلمه‌ی پیش پا افتاده و تداعی کننده‌ی معنی دفاع از نفسِ همراه با ترس بود، در قرآن به عنوان یک مفهوم برجسته ظاهر می‌شود. تقوا در اشعار پیش از اسلام جنبه‌ی دینی نداشت و غالباً به معنای مادی و جسمانی آن به کار می‌رفت (برای مثال دفاع از صورت خود در برابر سنگ پرتاب شده). این در حالی است که معنی این کلمه در قرآن ارتقا پیدا کرد و معنای حفظ کردن خود از شر خطر احتمال وقوع مجازات الهی را پیدا کرد: «... نویسندگان تفسیر الجلالین آورده و گفته‌اند که فعل اتقی بدان معنی است که شما برضد عقاب با قرار دادن سپر عبادت، خود را حفظ کنید.» (صفحه‌ی 308)
معنی‌شناسی به معنی بررسی کلمات کلیدی زبان است. چرا که جهان‌بینی و تصورات یک ملت در یک زمان خاص در همان کلمات کلیدی زبان است که ظهور و بروز پیدا می‌کند. از این رو معنی‌شناسی قرآنی آنطور که ایزوتسو تعریف می‌کند سرانجام محقق را به کشف جهان‌بینی قرآن می‌رساند
کلمه‌ی دیگری مثل کریم هم در پیش از اسلام و هم در ادبیات قرآنی کلمه‌ای کلیدی است اما معنایی متفاوت پیدا کرده است. کریم میان اعراب پیش از اسلام به معنای شرافت خانوادگی بود و از داشتن نیایی شهیر در شجره‌ی خانوادگی حاصل می‌شد. اما کریم در ادبیات قرآنی با کلمه‌ی تقوا ارتباط نزدیکی پیدا کرد: ان اَکرَمَکُم عِند الله اتقاکم. (حجرات. آیه‌ی 13) انقلاب عظیمی که حالا روی داد این بود که کریم بودن با شرافت خانوادگی و داشتن نیای بزرگ در نظر گرفته نمی‌شد بلکه این تقوا بود که شخص را کریم می‌کرد.
کتاب خدا و انسان در قرآنِ توشیهیکو ایزوتسو با ترجمه‌ی شیوا و دلنشین احمد آرام این بار نه از شیوه‌های مرسوم بلکه از راهی که کمتر مورد بررسی قرار گرفته، نظام معناییِ قرآن را از طریق معناشناسی ارزیابی می‌کند. ماحصل مطالعه‌ی این کتاب شناخت و نزدیکی بیشتر به جهان‌بینی قرآنی است. ارجاع مکرر نویسنده به آیات قرآن و اشعار شعرای عرب پیش از اسلام یا شعرای پس از اسلام حکایت از تسلط وی در عرصه‌ی ادبیات عرب دارد. با وجود شناخت گسترده‌ی نویسنده نسبت به تاریخ واژگان است که بهتر می‌توان متوجه انقلابی که قرآن موجبات آن را فراهم آورده، شد.
شناسنامه کتاب
خدا و انسان در قرآننوشته: توشیهیکو ایزوتسو
ترجمه: احمد آرام
نشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی/ 323 صفحه
