تفریحات مردم در دوران دور

ایرانیان عمدتا برای پر کردن اوقات فراغت خود از تفریحات و سرگرمی‌های متفاوتی استفاده می‌کردند. گردشگاه مردم طبقه سوم شبهای جمعه در زیارتگاهها و قبرستانها بود و در بعضی از آنها از جمله در «سر قبر آقا» پهلوان کچل و خیمه شب بازی و حقه بازی و معرکه گیری درویشها را تماشا می کردند .

در تهران سر چهارراه حسن آباد قبرستان بسیار بزرگی بود که بیشتر مردم به آنجا می رفتند و یك قبرستان در سر راه شاه عبدالعظیم بود که به آن آب انبار قاسم خان و جوان آبادمی گفتند والبته زیارتگاههای دیگر اطراف شهر هم تا شاه عبدالعظیم گردشگاه مردم بود . چند قهوه خانه معروف بود که عصرها مردم در آنجا گرد می آمدند و با هم ملاقات می کردند . یکی قهوه خانه قنبر در زیر شمس العماره بود و دیگر قهوه خانه زرگرآباد در اواسط خیابان امیر کبیر امروز که جلوه خاصی داشت ، زیرا حیاط بسیار بزرگی داشت و در میان آن حوضی بود که روی آن تخت بسته بودند و روی آن تخت دسته های مطرب مردم را سرگرم می کردند . در اواخر یك دسته بازیگر بسیار زبردست معروف به «دسته نوید» در روی آن تخت تاتر می دادند و مردم به آن «تیارت» می گفتند.

یکی از گردشگاههای مردم، چشمه علی در سر راه شاه عبدالعظیم بود که چشمه آب زلال گوارائی دارد و مواد شیمیائی مخصوص آن قالی را پس از شستن پاکیزه و براق می کند . از گردشگاههای مشرق تهران دولاب و در جنوب شهر نازی آباد نیز رونق داشت . سگهای نازی آباد بواسطة آنکه کشتارگاه تهران در آنجا بود معروف بودند و این مثل به سر زبانها بود که درباره هر کسی که خودی و بیگانه نمی شناخت او را به «سگی نازی آباد» تشبیه می کردند.

البته در تابستان همیشه گردشگاه بیشتر شمیران بود، اما چون وسایل نقلیه سریع السیر وجود نداشت بیشتر مردم به قلهك و زرگنده می رفتند و رفتن به تجریش یا دربند و دز آشوب و دروس و رستم آباد و نیاوران و گردشگاههای دیگر به همه کس نمی رسید ، چنانکه بسیار کسان بودند که از قلهك بالاتر نرفته بودند .

زیرا یگانه وسیله رفتن به شمیران درشکه کرایه ای بود و راه به اندازه ای بود که درشکه ها در راه می ماندند و چون بیشتر درشکه ها چرخشان آهنی بود و چرخ لاستیکی کمتر معمول بود اسبهای درشکه در سربالائی «قصر قاجار»[بعدها زندان قصر] می ماندند و بیشتر کسانی که به گردش می رفتند بالاتر از آن نمی رفتند و در حوالی قصر قاجار قهوه خانه ای بود که آنجا پیاده می شدند و چای می خوردند و راحت می کردند و به شهر باز می گشتند . هنگامی که درشکه بزرگتر یامسافر آن بیشتر بود مجبور بودند در سربالائی قصر به جای دو اسب چهار اسب ببندند و هنگام بازگشت در سرازیری اسبها نمی توانستند درشکه را بکشند و آن را بر می گرداندند و بسا که مسافران در این سرازیری کشته می شدند . یگانه وسیله نقلیه عمومی در شهر تراموای بود که به آن واگون اسبی می گفتند . واگون خانه در اول خیابان اکباتان پس از دهانه خیابان سعدی بود و از آنجا چهار خط بود که رایل روی زمین گذاشته بودند و تراموای که دو اسب آن را می کشید در این خطها حرکت می کرد. مبدأ این خطها میدان سپه بود و به این ترتیب یك خط به دروازه شاه عبدالعظیم وایستگاه راه آهن می رفت . یك خط به انتهای خیابان شاپور و یك خط به دهانه بازار و خط دیگر به چهار راه مخبرالدوله می رفت و در اواخر خط پنجمی هم از میدان سپه به دروازه باغشاه می رفت. 

تفریحات در برخی دیگر از شهرها

در اجرای این تفریحات، مکان‌ها و افراد متفاوتی نقش داشتند که از میان آنها می‌توان به میدان نقش جهان به‌عنوان یکی از مکان‌های مهم اشاره کرد. همچنین نباید از نقش قهوه‌خانه و چای خانه‌ها در اجرای این هدف غافل ماند. در کنار آن مردمی زندگی ‌ می‌کردند که پس از سال‌ها تحمل ناملایمات با روی کار آمدن دولتی قوی و متمرکز منتظر رفع این نیاز خود بوده‌اند.

تاورنیه در ارتباط با تفریح ایرانیان چنین می‌گوید: «ایرانیان و تمامی اهالی مشرق زمین از چگونگی گردش و تفریح هیچ اطلاعی ندارند. خیلی تعجب می‌کنند وقتی که می‌بینند ما فرنگی‌ها مکرر از ابتدای خیابان باغ به پایین رفته و دوباره بر می‌گردیم و دو سه ساعت این کار را تکرار می‌کنیم. آنها بر عکس فرشی در نقطه‌ای قشنگ و مصفا از باغ گسترده روی آن می‌نشینند. تماشای سبزه را می‌کنند و اگر گاهی برخیزند، فقط برای این است که به دست خود میوه از درخت بچینند؛ زیرا این کار به آنها لذت مخصوصی می‌دهد. 

ایجاد امنیت و آرامش در دوران صفویه مخصوصا شاه عباس باعث شد تا مراکزی برای گذران اوقات فراغت مردم ایجاد شود. وآن هم قهوه‌خانه بود.

در قهوه‌خانه‌ها شاهنامه خوانی و نقل داستان‌های پهلوانی که از قدیم معمول بوده رواج داشته است. مخصوصا در میدان نقش جهان کشتی‌گیری و نوازندگی و آوازخوانی از جمله بازی‌های مهم در این دوران محسوب می‌شود .

از سرگرمی‌های رایج در عصر صفویه تجمع انبوهی از مردم در میدان شاه بود که در آن‌جا فراشان گرگ بزرگی را به زنجیر بسته بودند و می‌آوردند و در بین مردم رها می‌کردند. نقش جمعیت در این بازی آن بود که چون گرگ را می‌دیدند غوغایی به راه می‌انداختند تا گرگ خشمگین شود و به سوی آنها هجوم برد و سپس جا را خالی می‌کردند و این بازی از نو تکرار می‌شد و حرکات عجیب و غریب مردم که فریاد می‌زدند و گرگ را به طرف خود می‌کشاندند و گاه زوزه کنان سر در عقب گرگ می‌گذاشتند، باعث سرگرمی و تفریح می‌شد.

اسکندر بیگ ترکمان در تاریخ عالم آرای عباسی چنین می‌نویسد؛ «آتش بازان گرم دست بعضی اسباب آتش بازی در فیل بزرگی از فیلان پادشاهی تعبیه کرده بودند، در حین آتش دان و توپ انداختن از آن کوه پیکر آتش خوی حرکات عجیب و حمله‌های مهیب مشاهده گشت.». همه روزهای جمعه که تعطیل هفتگی ایرانیان و دیگرمسلمانان است بیشتر اهالی شهر در راه دراز و تنگی، در حرکتند، این جمعیت پیاده و سوار به میدان عمومی می‌روند و در این میدان سربازان و اشخاص سرشناس به مسابقه‌ دو و چوگان بازی با اسب می‌پردازند که مشق نظامی و تفریح همیشگی آنهاست.

چایخانه‌ها بر خلاف شیره‌خانه‌ها که مرکزکارهای ناپسند بود، مرکز تجمع و تفریح مردم محترم بود که در آنجا ضمن نوشیدن چای به بازی شطرنج می‌پرداختند. علاوه بر اینها حضورشاه در یک شهر و مکان زمینه سرگرمی و تفریحات مردم را فراهم می‌کرده است.


پی نوشت:
1- گردش و تفریح مردم تهران در اواخر قاجار، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی(سعید نفیسی)
2- دنیای اقتصاد