عصر قاجار و رویارویی جامعه ایران با هنر غرب
تحول تاریخ در میانه های قاجار
تجربه مواجهه نزدیک جامعه ایران با غرب و هنر آن در میانه عصر قاجار آغاز شد. پادشاهی فتحعلی‌شاه و محمدشاه سرآغاز ورود صنعت چاپ و واردات گسترده کالاهای اروپایی از جمله نقاشی‌ها و آثار هنری بود. عهد ناصری و مظفری و سفرهای چندباره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه به فرنگ اوج ورود گسترده مظاهر فرهنگ غرب به ایران بود.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : پنج شنبه 1397/03/17
سفر شاهان قاجار بیشتر مظاهر تمدن غرب را به ایران آورد. آنان قادر به درک مبانی تفکر غرب نبودند. بلکه بیشتر آنان برای عیش‌ونوش به مغرب می‌رفتند.
تاریخ ایل قاجار
طایفه قاجار، یکی از طوایف ترکان اغوز بودند که در سده هفتم هجری و به هنگام هجوم چنگیزخان از مرکز آسیا به سمت غرب انتقال یافتند و بعدها یکی از هفت طایفه قزلباش و از دستیاران شاه اسماعیل صفوی شدند. شاه عباس اول با توجه به افزایش تعداد‌شان آنها را مامور حفظ مرزهای مهم کشور کرد که از جمله می‌توان به ولایت گرگان و قلعه مبارک آباد «آق قلعه امروزی» که از بناهای نظامی شاه طهماسب اول بود، اشاره کرد. یکی از روسای این طایفه فتحعلی‌خان، پسر شاه قلی خان از تیره اشاقه باش و رئیس تیره قونلو بود. آغا محمدخان، پسر ارشد محمد حسن خان و نوه فتحعلی‌خان بود که در روزگار نادر شاه اسیر شد و به دستور عادل‌شاه، مقطوع النسل شد. وی در 17 سالگی و پس از مرگ پدرش در جنگ با شیخ علی خان زند به دستور کریم‌خان به شیراز برده شد.آغا محمدخان در روز فوت کرمی‌خان « 13 صفر 1193 هجری قمری» به شتاب و به همراه سواران و اسبان ورزیده به سمت تهران رهسپار شد و خود را پادشاه خواند و پس از شال‌ها جنگ و کشمکش با رقیبان نهایتا در سال 1210 هجری قمری تاجگذاری کرد و بدین ترتیب سلطنت قاجاریه به طور رسمی تاسیس شد.
مواجهه هنر ایران با غرب
تجربه مواجهه نزدیک جامعه ایران با غرب و هنر آن در میانه عصر قاجار آغاز شد. پادشاهی فتحعلی‌شاه و محمدشاه سرآغاز ورود صنعت چاپ و واردات گسترده کالاهای اروپایی از جمله نقاشی‌ها و آثار هنری بود. عهد ناصری و مظفری و سفرهای چندباره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه به فرنگ اوج ورود گسترده مظاهر فرهنگ غرب به ایران بود که از آن جمله می‌توان به تاسیس مدرسه دارالفنون و آموزش اساتید اروپایی و ایرانیان اروپا رفته به محصلین، تاسیس کارخانه ابریشم تابی، ورود نخستین ارکستر نظامی، راه اندازی نخستین خط آهن، و... اشاره کرد.اولین زمزمه‌های تغییر و تحولی را که منجر به پیدایش انقلاب مشروطه در ایران گردید، در تماس با غرب می‌توان جست‌وجو کرد. در این زمینه، یحیی دولت‌آبادی می‌نویسد: «در اواسط قرن سیزدهم اسلامی، که مراوده‌ی ایرانیان با اروپاییان زیاد شد، به اقتضای زمان، افکاری در ایران به هیجان آمده، به خیال می‌افتد از روشنایی عصر حاضر استفاده نموده، این است که درصدد برمی‌آیند از اروپا معلم به ایران بیاورند و از ایران محصل به اروپا بفرستند.»
بدین ترتیب، کسانی که به دلایل مختلف، همچون تحصیل، سیاحت یا مأموریت اداری، به غرب سفر کرده بوده‌اند، توسعه و پیشرفت غرب همراه با مدنیت و دموکراسی را نیز مشاهده می‌کردند. این رفت‌وآمدها سبب شد تا مسافران در بازگشت، از پیشرفت و توسعه‌ی غرب سخن به میان آورند و عده‌ای هم درباره‌ی راه‌ورسم زندگی آنان سیاحت‌نامه بنویسند و افکار توده‌ی مردم را، هرچند محدود، با وقایع غرب آشنا کنند. به‌عنوان مثال، ابوطالب اصفهانی برای اولین‌بار از انقلاب فرانسه خبر داد و میرزا صالح‌خان شیرازی از حکومت قانون و دستگاه قضاوت و از پارلمان انگلیس به‌عنوان مشورت‌خانه و از مجلس عوام به‌عنوان خانه‌ی وکیل‌الرعایا نام برد.
علاوه بر محصلین دارالفنون که برای تحصیل علوم نظری و عملی راهی فرانسه می‌شدند بسیاری از هنرمندان نیز برای تحصیل و آموزش علوم و هنرهای غربی رهسپار فرنگ شدند که می‌توان از هنرمندانی چون ابوالحسن خان صنیع‌الملک، علی‌اکبرخان مزین‌الدوله، عبدالمطلب مستشار و کمال‌الملک یاد کرد.
هنر خوشنویسی نیز که تا اوایل سده دوازدهم هجری به وجود استادان بزرگ و نابغه خط و شاگردان و پیروان مفتخر بود و به درجه اعلای ترقی و رواج رسیده بود به دلیل بروز فتنه‌ها و اشوب‌های متوالی دچار فترت و تنزل شد و در آغاز سده سیزدهم هجری کم کم به این هنر و خصوصا خط نستعلیق توجه شد.
تنی چند از پادشاهان و شاهزادگان قاجاری نیز دستی به قلم داشته و آثاری از ایشان به جای مانده است مانند فتحعلی‌شاه، ناصرالدین‌شاه و ام سلمه دختر فتحعلی‌شاه و یا سیاستمدارانی همچون قائم‌مقام فراهانی و امیر نظام گروسی که سبکی خاص در خط شکسته تحریری از خود به جای گذاشتند.
چاپ سنگی قاجار
پدیده ورود چاپ به ایران را می‌توان سرآغاز تحول هنر اجتماعی ایران دانست. این امر نخست با ورد صنعت چاپ سربی در اوایل دوره قاجار آغاز شد. اما شاید به دلیل غرابت حروف چاپی و گرافیک متفاوت صفحات کتاب‌های چاپی نسبت به خطی، رواج چندانی نیافت و متوقف شد. موج بعدی با ورود صنعت چاپ سنگی به ایران، در اواسط دوره قاجار آغاز شد و برخلاف چاپ سربی به سرعت مورد استقبال خاص و عام قرار گرفت و حتی سرمنشاء تغییراتی در هنر کتاب‌سازی و نگارگری ایران شد که تا یک سده بعد از آن ادامه داشت. به تعبیری اثرات آن حتی در هنرهایی مانند خوشنویسی و نگارگری تا امروز ادامه دارد و با رواج چاپ سنگی، حرفه‌هایی مانند خوشنویسی، نگارگری و صحافی دوباره و این بار با رواج بیشتری فعال شدند و این رواج و سرعت از سویی و محدودیت‌های چاپ از سوی دیگر باعث تغییراتی در این هنر شد.پی نوشت:
1- مواجهه نزدیک جامعه ایران با هنر غرب در میانه عصر قاجار آغاز شد، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی (ایبنا)
