موضع امیرالمومنین(ع) در قبال خلفای سه‌گانه چه بود؟

پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله) در مقاطع گوناگون و به طور مکرّر به خصوص در واقعه تاریخی غدیر خم امیر المؤمنین(علیه السلام) را به عنوان خلیفه و جانشین پس از خود به همه مردم معرّفی کردند؛ امّا بر خلاف سفارشات ایشان، افرادی با نادیده گرفتن این وصایا و اعلام‌های عمومی، به خیال خود مصلحت اندیشی کرده و نظر خود را بر نظر خدا و رسول مقدم داشتند و طی یک فرآیند انتخاب گونه در سقیفه، ابوبکر را برگزیدند.
حال یکی از مهمترین سؤالات آن برهه زمانی این است که اساساً موضع امیر المؤمنین(علیه السلام) چه بود و آیا از خلفای مزبور راضی بودند یا خیر؟ این مسأله در دو قسمت؛ اول، تصمیم بزرگ به خاطر اسلام. دوم، برخورد با خود خلفا، مورد بررسی قرار می گیرد.

تصمیم بزرگ به خاطر اسلام

طبق پیش بینی پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) در مورد پیشامدهای پس از ایشان و عدم همراهی مردم و به خصوص خواص، با امیر المؤمنین(علیه اسلام)، مصلحت بر آن بود که حضرت صبر پیشه کنند که این کار به نفع اصل دین نورسته اسلام بود.
لذا پیامبر خدا در توصیه به امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «فَإِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً [عَلَیْهِمْ] فَجَاهِدْهُمْ وَ قَاتِلْ مَنْ خَالَفَكَ بِمَنْ وَافَقَكَ فَإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاصْبِرْ وَ كُفَّ یَدَكَ وَ لا تُلْقِ بِیَدِكَ إِلَی التَّهْلُكَةِ»؛ پس اگر در نبرد با آنان یارانى یافتى با آنان جهاد كن و با موافقانت با مخالفانت بجنگ، پس اگر یارانى نیافتى، پایدارى پیشه كن و دست نگهدار و خود را در مهلكه نینداز!(1)
پس عدم قیام بر علیه خلفاء را باید از این منظر دید و تحلیل کرد، نه اینکه حضرت از این کار خلفاء رضایت داشته باشند. باز کردن گره های کور و حل مشکلات صعب و پاسخ به سؤال های گوناگون در زمان حکومت خلفا نیز از جمله مصادیق همین رویکرد است.

برخورد با خود خلفاء

بهترین نمونه برای روشن کردن موضع امام علی(علیه السلام) در مقابل خلفاء، خطبه شقشقیّه است. برای این منظور نگاه اجمالی به این خطبه می کنیم.

دلایل نارضایتی امام علی(علیه السلام) از خلفاء برگرفته از خطبه شقشقیه(2):

1-   برتری بلامنازع امام علی(علیه السلام):

· آگاه باشید به خدا قسم ابوبكر پسر ابوقحافه جامه خلافت را پوشید در حالى كه مى‏دانست جایگاه من در خلافت چون محور سنگ آسیا به آسیاست.(3)
·  هیچ مرغ بلند پروازى در پرواز به بلندى مقام من نمى رسد.
· خدایا، داد از آن شورا كه آنجا در سنجش مقام من با ابوبكر شك روى داد تا آن حد كه مرا در ردیف اینها(اعضای شورا) پنداشتند.(4)

2- ناچاری و اضطرار حضرت:

· ولى به ناچار از آن(خلافت) چشم پوشیدم و كناره گرفتم و بر سر دو راه ماندم یا دستِ تنها به مبارزه بر خیزم و یا صبر كنم و از جنگ با كوردلان پرهیز نمایم. در این صورت است كه سالخوردگان، فرتوت و ناتوان مى‏شوند و كودكان، پیر مى‏گردند و دیندار تا دیدار با پروردگارش در رنج و مصیبت است.
· صبر كردم مانند كسى كه به چشمش خار رفته و در گلویش استخوانى مانده، مى‏دیدم كه میراثم را به تاراج مى‏برند.(5)

3- ایرادات جدّی حکومت خلفا

خلیفه اول:

· شگفتا مردى كه در زمان زنده بودنش مى‏گفت مردم مرا از خلافت معاف كنید چه شد كه هنگام مرگ، خلیفه بعدى خود را هم معین كرد؟!

خلیفه دوم:

· اوّلى خلافت را در ناحیه‏اى خشن و سنگلاخ قرار داد زیرا كه عمر سخنش تند و ملاقات با او رنج آور و اشتباهش زیاد و عذر خواهى‏اش بسیار بود. مصاحبت با شخصى داراى این اوصاف مثل سوارى مى‏‌ماند كه بر شتر سركش سوار است، اگر مهارش را محكم نگه دارد، بینى شتر پاره و مجروح مى‏شود و اگر رها كرده به حال خود بگذار، سر نگون شده و بمیرد.
· به خدا سوگند كه مردم به انحراف از راه راست و نا فرمانى پروردگار گرفتار شدند و هر روز به رنگى در آمدند.

خلیفه سوم:
· تا این كه سومى یعنى عثمان بن عفان به خلافت برخاست، در حالى كه شكم و دو پهلویش باد كرده بود و جز خالى كردن و خوردن كارى نداشت.
· افراد قبیله و پسران پدرش با او همدست شدند، به جان بیت المال مسلمین افتادند مانند شترى كه گیاهان تر و تازه بهارى را مى‏خورد.
· آرى مال خدا را با حرص و ولع و با تمام دهان مى‏خوردند.(6)

از مجموع آنچه از این خطبه بر شمردیم روشن می شود که امام علی(علیه السلام) به هیچ وجه از هیچکدام از خلفا راضی نبود و کار آنها را غصب حق خود می دانست؛ ولی به خاطر مساعد نبودن شرایط و به خطر افتادن اسلام و نیز کشته شدن بی اثر خود، از این حق، صرف نظر کرد و بر سختی ها و مرارتهای حکومت خلفا صبر کرد.

پی نوشت:

1.   کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ ج‏2 ؛ ص568
2.  خطبه3 نهج البلاغه
3.  ترجمه انصاریان
4. ترجمه روان نهج البلاغه ارفع
5. ترجمه روان نهج البلاغه ارفع
6.  ترجمه روان نهج البلاغه ارفع